ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

ਸਮੱਗਰੀ ਮਿਟਾਈ ਸਮੱਗਰੀ ਜੋੜੀ
ਛੋNo edit summary
(edited with ProveIt)
ਲਾਈਨ 2:
ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਮਹਾਕਵੀ [[ਕਾਲੀਦਾਸ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿਧ ਡਰਾਮਾ ਹੈ ‌ਜਿਸਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਲਗਪਗ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ, ਵਿਆਹ, ਬਿਰਹਾ, ਤਿਰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਪੁਨਰਮਿਲਨ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਬੋਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਮੁੰਦਰੀ ਦੁਆਰਾ ਇਸਦਾ ਬੋਧ ਕਰਾਇਆ ਹੈ ।
 
ਇਸਦੀ ਨਾਟਕੀਅਤਾ , ਇਸਦੇ ਸੁੰਦਰ ਕਥਾਨਕ , ਇਸਦੀ ਕਵਿਤਾ - ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਉਪਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਥਾਂ ਪੁਰ ਥਾਂ ਢੁਕਵੀਆਂ ਸੂਕਤੀਆਂ ; ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧਕੇ ਵਿਵਿਧ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀਆਤਮਕਤਾ ਇੰਨੀ ਅਨੋਖੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਤੋਂ ਦੇਖਣ ਉੱਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵੀ ਹੋਰ ਡਰਾਮਾ ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ ; ਫਿਰ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਹੀ ਕੀ !
 
==ਮੌਲਕ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਮੌਲਕ==
 
ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਦੀ ਕਥਾਵਸਤੂ ਮੌਲਕ ਨਹੀਂ ਚੁਣੀ। ਇਹ ਕਥਾ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਆਦਿਪਰਵ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਹੈ। ਇੰਜ ਪਦਮਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਕਥਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਕਥਾ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਵਿੰਟਰਨਿਟਜ ਨੇ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਕਥਾ ਪਦਮਪੁਰਾਣ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਹੈ । ਹੈ। ਪਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਪਦਮਪੁਰਾਣ ਦਾ ਇਹ ਭਾਗ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਦੁਰਵਾਸਾ ਦੇ ਸਰਾਪ ਦਾ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਜੇਕਰ ਠੀਕ ਉਲਟਾ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਭਿੰਨ ਹੈ।
 
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਲੱਜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿਤਰ ਅਤੇ ਮੇਨਕਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕਥਾ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਹੀ ਸੁਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਰੂਪ ਉੱਤੇ ਲੀਨ ਹੋਕੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨਾਲ ਗੰਧਰਵ ਵਿਆਹ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਤੇ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਰਾਜਗੱਦੀ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲੇ। ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪਰਤ ਕੇ ਜਾਣ – ਬੁੱਝ ਕੇ ਲੱਜਾਵਸ਼ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਣਘੜ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਕਥਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਅਨੋਖੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਖਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਦੁਰਵਾਸਾ ਦੇ ਸਰਾਪ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਵੀ ਆਭਿਜਾਤ, ਸੌਂਦਰਿਆ ਅਤੇ ਕਰੁਣਾ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਸਾਰੀ ਕਥਾ ਦਾ ਨਿਭਾਉ, ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਆਦਿ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੌਲਕ ਅਤੇ ਅਨੋਖਾ ਹੈ।
ਲਾਈਨ 30:
ਜਰਮਨ ਕਵੀ ਗੇਟੇ ਨੇ ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ -
 
‘‘ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਯੁਵਾਵਸਥਾ ਦੇ ਫੁਲ ਪ੍ਰੌੜਾਵਸਥਾ ਦੇ ਫਲ ਅਤੇ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਸਾਮਗਰੀਆਂ ਇੱਕ ਹੀ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਖੋਜਣਾ ਚਾਹੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ, ਤ੍ਰਿਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੋਵੇ, ਅਰਥਾਤ ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਸਵਰਗ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤਲੋਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਹੀ ਨਾਮ ਨਿਕਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ - ਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ, ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਅਮਰ ਰਚਨਾ!’’<ref>{{cite web | url=http://www.indiavideo.org/text/kalidasa-sanskrit-poet-playwright-1302.php | title=Kalidasa, Sanskrit poet and playwright}}</ref>
 
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਲੋਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ -
ਲਾਈਨ 44:
===ਵਿਅੰਜਨਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ===
ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਉਪਮਾ ਦੇ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਉਪਮਾਵਾਂ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਰਲਭ ਹਨ , ਫਿਰ ਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਪਮਾ - ਕੌਸ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਪਮਾ - ਕੌਸ਼ਲ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਵਿਤਾ - ਕੌਸ਼ਲ ਦਾ ਇੱਕ ਆਮ ਜਿਹਾ ਅੰਗ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਮਨੋਭਾਵ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਰਸ ਦਾ ਪਰਿਪਾਕ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਭਾਵ ਦੇ ਤੀਖਣ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਜਗਾਣ ਦੀਆਂ ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਨੇਕ ਵਿਧੀਆਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ । ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਕ ਚੋਣ, ਅਭੀਸ਼ਟ ਭਾਵ ਦੇ ਉਪਯੁਕਤ ਛੰਦ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਵਿਅੰਜਨਾ - ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਂਤ ਰਮਣੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਸੌਂਦਰਿਆ - ਵਰਣਨ ਉੱਤੇ ਉਤਰੇ ਹਨ , ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੇਵਲ ਉਪਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੂਪਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਰੂਪ ਚਿਤਰਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲਿਆ । ਪਹਿਲਾਂ - ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਕਹਾਇਆ ਕਿ ‘ਜੇਕਰ ਤਪੋਵਨ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਰੂਪ ਹੈ , ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਕਿ ਜੰਗਲੀ - ਲਤਾਵਾਂ ਨੇ ਫੁਲਵਾੜੀ ਦੀਆਂ ਲਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।’ ਫਿਰ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਹਾਇਆ ਕਿ ‘ਇੰਨੀ ਸੁੰਦਰ ਕੰਨਿਆ ਨੂੰ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਨਿਯਮ - ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਣਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਨੀਲ ਕਮਲ ਦੀ ਪੰਖੜੀ ਨਾਲ ਕਿੱਕਰ ਦਾ ਦਰਖਤ ਕੱਟਣਾ । ’ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਕਾਲੀਦਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਰੂਪ ਅਜਿਹਾ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਭਲੇ ਹੀ ਉਸਨੇ ਮੋਟਾ ਵਲਕਲ ਬਸਤਰ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ , ਫਿਰ ਉਸ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸਦਾ ਸੌਂਦਰਿਆ ਕੁੱਝ ਘਟਿਆ ਨਹੀਂ , ਸਗੋਂ ਵਧਿਆ ਹੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਸੁੰਦਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋ ਵੀ ਕੁੱਝ ਪਹਿਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਉਹੀ ਉਸਦਾ ਗਹਿਣਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ’ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਜਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਸੁਕੁਮਾਰ ਦੇਹ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਹਰੀ - ਭਰੀ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਲਦੀ ਵੇਲ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਲੱਖਣ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਸਰੂਪ ਪਾਠਕ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਉੱਠਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸੀਮਾ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਾਣ ਲਈ ਕਾਲੀਦਾਸ ਇੱਕ ਭੌਰੇ ਨੂੰ ਲੈ ਆਏ ਹੈ ; ਜੋ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਖਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਫੁਲ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸਦਾ ਰਸਪਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਦੇ ਉੱਤੇ ਮੰਡਰਾਉਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਚਿਤਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਲਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਓਨਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਅੰਜਨਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ; ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਅੰਜਨਾ - ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਜਾਨ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
{{ਅੰਤਕਾ}}
 
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ : ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ : ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ]]