ਫ਼ਰੀਡਰਿਸ਼ ਐਂਗਲਸ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

==ਜੀਵਨੀ==

===ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ===

ਏਂਗਲਜ਼ ਦਾ ਜਨਮ ੨੮ ਨਵੰਬਰ ੧੮੨੦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਬਾਰਮੇਨ ( ਹੁਣ ਜਰਮਨੀ ਦਾ ਵੁਪ‍ਪੇਟਰਲ ) ਨਾਮਕ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।<ref>A copy of Frederick Engels' birth certificate is located on page 577 of the ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 2'' (New York: International Publishers, 1975).</ref> ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਾਰਮੇਨ ਇੱਕ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਉਦਯੋਗਕ ਨਗਰ ਸੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਪਿਤਾ ਫਰੈਡਰਿਕ ਸੀਨੀਅਰ ਇੱਕ ਧਨੀ ਕਪਾਹ ਵਪਾਰੀ ਸਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ [[ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟ]] ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਵੀ ਬੇਹੱਦ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ [[ਨਾਸਤਿਕ]] ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਣਬਣ ਵਧਦੀ ਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਮਾਂ ਅਲਿਜਾਬੈਥ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ੧੮੪੮ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਇੱਕ ਖਤ ਤੋਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਲਿਜਾਬੇਥ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਅੱਗੇ ਨਾ ਵਧ ਕੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਤ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, “ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਚਲੇ ਗਏ ਹੋ ਬੇਟੇ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਅਜਨ‍ਬੀਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਤਕਲੀਫ ਦੀ ਜਿਆਦਾ ਚਿੰਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਜਰਾ ਵੀ ਫਿਕਰ ਨਹੀਂ। ਈਸ਼‍ਵਰ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕੀ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅੱਜ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾ ਗਿਰਫਤਾਰੀ ਵਾਰੰਟ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਕੰਬਣ ਲੱਗੇ।” ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਇਹ ਖਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਬੈਲਜੀਅਮ ਦੇ ਬਰਸੇਲਸ ਵਿੱਚ ਭੂਮੀਗਤ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਏਂਗਲਜ਼ ਸਿਰਫ਼ ੧੮ ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਹੀ ਛੱਡ ਦੇਣੀ ਪਈ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬਰੇਮੇਨ ਦੇ ਇੱਕ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਆਨਰੇਰੀ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਪਰਿਜਨਾਂ ਦਾ ਸੋਚਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦੇ ਜਰੀਏ ਏਂਗਲਜ਼ ਵਿਵਹਾਰਕ ਬਣਨਗੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਨਾਮ ਕਮਾਉਣਗੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਬਰੇਮੇਨ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਜਰਮਨ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਹੀਗਲ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ। ਹੀਗਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਵਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਦਿਖਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ੧੮੩੮ ਦੇ ਸਿਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਦ ਬੇਡੂਇਨ ਨਾਮਕ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ੧੮੪੧ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਰਲਿਨ ਜਾ ਪੁੱਜੇ। ਬਰਲਿਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਅਨ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਹ ਹੀਗਲਵਾਦੀ ਯੁਵਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਦਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਗੁਪਤ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀ ਸਥਿਤਯੋਂ ਉੱਤੇ ਰੀਨਸ਼ੇ ਜੇਤੁੰਗ ਨਾਮਕ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਲੇਖ ਲਿਖੇ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਸਨ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ ੧੮੪੨ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਏਂਗਲਜ਼ ਜੀਵਨਭਰ ਜਰਮਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਕ੍ਰਿਤਗ ਰਹੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਇਸ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ।

===ਇੰਗਲੈਂਡ===

ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ੧੮੪੨ ਵਿੱਚ ੨੨ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਏਰਮਨ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਮਿਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕਪੜੇ ਸਿਉਣ ਦੇ ਧਾਗੇ ਬਣਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਪੁਰਨਵਿਚਾਰ ਕਰਨਗੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਂਦੇ ਵਕਤ ਏਂਗਲਜ਼ ਰੀਨਸ਼ੇ ਜੇਤੁੰਗ ਦੇ ਦਫਤਰ ਹੁੰਦੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਏਂਗਲਜ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਹੀਗਲਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹਨ , ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਾਰਕਸ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਹੀਗਲਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਮਜਦੂਰ ਤੀਵੀਂ ਮੈਰੀ ਬਰੰਸ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ੧੮੬੨ ਵਿੱਚ ਬਰੰਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੱਕ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਪ੍ਰੰਪਰਕ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਹਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਾਮਾਜਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਜੀਵਨਸਾਥੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬਲ ਸਮਰਥਕ ਸਨ ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਵਿਆਹ ਹਾਲਾਂਕਿ ਰਾਜ ਅਤੇ ਗਿਰਜਾ ਘਰ ਦੁਆਰਾ ਥੋਪੀ ਗਈ ਇੱਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਜਮਾਤੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਹੈ। ਬਰੰਸ ਨੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਅਤੇ ਸੈਲਫੋਰਡ ਦੇ ਬੇਹੱਦ ਬਦਹਾਲ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕਰਾਇਆ। ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਆਰਥਕ ਰਚਨਾ ‘ਆਉਟਲਾਇਨ ਆਫ ਅ ਕਰਿਟੀਕ ਆਫ ਪਾਲਿਟਿਕਲ ਇਕੋਨੋਮੀ’ ਲਿਖੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਨਵੰਬਰ ੧੮੪੩ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਡਾਉਚੇ ਫਰਾਂਸੋਇਸਚੇ ਜਾਰਬਖੇਰ’ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਕੰਡੀਸ਼ਨ ਆਫ ਇੰਗਲੈਂਡ ਨਾਮਕ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵੀ ਜਨਵਰੀ ਤੋਂ ਮਾਰਚ ੧੮੪੪ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ। ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਦੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਝੋਪੜੀਆਂ ਦੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਹੱਦ ਖ਼ਰਾਬ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਮਜੂਰੀ ਕਰਦੇ ਬਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਲੜੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ੧ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਰੀਨਸ਼ੇ ਜੇਤੁੰਗ ਅਤੇ ਫਿਰ ਡਾਉਚੇ ਫਰਾਂਸੋਇਸਚੇ ਜਾਰਬਖੇਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜੋ ੧੮੪੫ ਵਿੱਚ ‘ਦ ਕੰਡੀਸ਼ਨ ਆਫ ਵਰਕਿੰਗ ਕਲਾਸ ਇਨ ਇੰਗਲੈਂਡ’ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਅੰਗੇਜੀ ਸੰਸਕਰਨ ੧੮੮੭ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਕ ਹੋਇਆ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਜਰਜਰ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੇ ਹੀ , ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਦੀ ਅਸਲੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਹਾਲ ਏ ਬਿਆਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।

===ਪੈਰਿਸ===

ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ੧੮੪੪ ਵਿੱਚ ਜਰਮਨੀ ਪਰਤਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ। ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਸਫਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਪੈਰਿਸ ਗਏ। ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਰੀਨਸ਼ੇ ਜੇਤੁੰਗ ਨੂੰ ਮਾਰਚ ੧੮੪੩ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਾਰਕਸ ਪੈਰਿਸ ਪਲਾਇਨ ਕਰ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ ੧੮੪੩ ਤੋਂ ਉੱਥੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਮਾਰਕਸ ਡਾਉਚੇ ਫਰਾਂਸਿਸੋਇਚੇ ਜਾਰਬਾਖੇਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ੨੮ ਅਗਸਤ ੧੮੪੪ ਨੂੰ ਪ‍ਲੇਸ ਡੂ ਪੇਲਾਇਸ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਕੈਫੇ ਡੇ ਲਿਆ ਰੇਜੇਂਸ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਡੂੰਘੇ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਇਹ ਦੋਸਤੀ ਤਾ ਉਮਰ ਕਾਇਮ ਰਹੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਪੈਰਿਸ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਵਿਤਰ ਪਰਵਾਰ (ਹੋਲੀ ਫੈਮਿਲੀ) ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਫਰਵਰੀ ੧੮੪੫ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਜਵਾਨ ਹੀਗਲਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਬੌਅਰ ਬੰਧੂਆਂ ਉੱਤੇ ਚੋਟ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ੦੬ ਸਿਤੰਬਰ ੧੮੪੪ ਨੂੰ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਬਾਰਮੇਨ ਸਥਿਤ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਰਤ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਦ ਕੰਡੀਸ਼ਨ ਆਫ ਦ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਰਕਿੰਗ ਕਲਾਸ’ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੰਸਕਰਨ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜੋਕਿ ਮਈ ੧੮੪੫ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ।

===ਬਰਸੇਲਸ===

ਫ਼ਰਾਂਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ੦੩ ਫਰਵਰੀ ੧੮੪੫ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਦੇਸ ਨਿਕਾਲੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਪੁਤਰੀ ਸਹਿਤ ਬੈਲਜੀਅਮ ਦੇ ਬਰਸੇਲਸ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਬਸ ਗਏ। ਏਂਗਲਜ਼ ‘ਜਰਮਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ’ (ਜਰਮਨ ਆਈਡੋਲਾਜੀ) ਨਾਮਕ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਅਪ੍ਰੈਲ ੧੮੪੫ ਵਿੱਚ ਬਰਸੇਲਸ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਲਈ ਪੈਸਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਰਾਇਨਲੈਂਡ ਦੇ ਖੱਬੇਪੱਖੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ੧੮੪੫ ਤੋਂ੧੮੪੮ ਤੱਕ ਬਰਸੇਲਸ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਦੇ ਮਜਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਬਰਸੇਲਸ ਆਉਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਦੋਨਾਂ ਭੂਮੀਗਤ ਸੰਗਠਨ ਜਰਮਨ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲੀਗ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲੀਗ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨ ਸੀ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਕਈ ਯੂਰਪੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀਆਂ ਸਨ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਕਈ ਦੋਸਤ ਵੀ ਇਸ ਸੰਗਠਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲੀਗ ਨੇ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਪੈਂਫਲੇਟ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੂੰ ਅੱਗੇ ਜਾਕੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਮੈਨੀਫੇਸਟੋ ( ਮੈਨੀਫੇਸਟੋ ਆਫ ਦ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ) ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ। ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ੨੧ ਫਰਵਰੀ ੧੮੪੮ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਜੋ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਅਮਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਉਹ ਸਨ , “ਆਪਣੇ ਖ਼ਿਆਲ ਅਤੇ ਮਕਸਦ ਛੁਪਾਉਣਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਪਣੀ ਸ਼ਾਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਖੁਲੇਆਮ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਸਲੀ ਮਕਸਦ ਤਦ ਹੀ ਪੂਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਾਜੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਜਬਰਦਸਤੀ ਉਲਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ।। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਜੰਜੀਰਾਂ ਦੇ ਸਿਵਾ ਗੁਆਉਣ ਵਾਸਤੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਤਣ ਵਾਸਤੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਪਈ ਹੈ।

ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰੋ, ਇਕ ਹੋ ਜਾਓ ! ”

===ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਵਾਪਸੀ===

ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ੧੮੪੮ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੋ ਗਈ ਜਿਨ੍ਹੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪੱਛਮ ਯੂਰਪੀ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਚਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਪਰਤਣ ਉੱਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਉਹ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਕਾਲੋਨ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬਸ ਗਏ। ਕਾਲੋਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਮਿਲਕੇ ‍ਯੂਏ ਰੀਨਸ਼ੇ ਜੇਤੁੰਗ ਨਾਮਕ ਅਖਬਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਜੂਨ ੧੮੪੯ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਤਖਤਾਪਲਟ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਅਖਬਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਦਮਨ ਦਾ ਸਾਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਤਖਤਾਪਲਟ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਾਰਕਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਖੋਹ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਮਾਰਕਸ ਪੈਰਿਸ ਗਏ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਵਲੋਂ ਲੰਦਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਹੀ ਟਿਕੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਗਸਟ ਵਿਲੀਚ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਏਡ ਡੇ ਕੈਂਪ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਏਂਗਲਜ਼ ਬਚੇ ਖੁਚੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਸਵਿਟਜਰਲੈਂਡ ਚਲੇ ਗਏ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇੱਕ ਰਿਫਿਊਜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵਿਟਜਰਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪਲਾਇਨ ਕਰ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਲਗਾਤਰ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਫਿਕਰ ਸਤਾਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ।

===ਦੁਬਾਰਾ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ===

ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਦਾਸ ਕੈਪੀਟਲ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਆਰਥਕ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਉਸੇ ਪੁਰਾਣੀ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਇਹ ਕੰਮ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਖਾਨੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਖੁਫੀਆ ਪੁਲਿਸ ਏਂਗਲਜ਼ ਉੱਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮੈਰੀ ਬਰੰਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਾਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਛਿਪ ਕੇ ਰਹੇ ਸਨ੧ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਮਿਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਸਮਾਂ ਕੱਢਕੇ ਦ ਪੀਜੈਂਟ ਵਾਰ ਇਨ ਜਰਮਨੀ ਨਾਮਕ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਲੇਖ ਲਿਖਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦਫਤਰ ਕਲਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ੧੮੬੪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਿਲ ਵਿੱਚ ਭਾਗੀਦਾਰ ਵੀ ਬਣ ਬੈਠੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਧਿਅਨ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਦੇਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੋਏ ਪਤਰਾਚਾਰ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਵੀ ਬੁਰਜੁਵਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਉੱਤੇ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ੧੮੭੦ ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਮ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਇੱਥੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਪ੍ਰਿਮਰੋਸ ਹਿੱਲ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ੧੨੨ ਰੀਜੇਂਟ ਪਾਰਕ ਰੋਡ ਉੱਤੇ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਮਾਰਕਸ ਦੀ੧੮੮੩ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

===ਅੰਤਮ ਸਾਲ===

ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਦਾਸ ਕੈਪੀਟਲ ਦੇ ਅਧੂਰੇ ਰਹੇ ਗਏ ਖੰਡਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ‘ਪਰਵਾਰ , ਨਿਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ’ ਵਰਗੀ ਵਿਲੱਖਣ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪਾਰਾਵਾਰਿਕ ਢਾਂਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਬਦਲਾ ਆਏ ਹਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਉਦੇ ਦਰਅਸਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਆਪਣੇ ਬਚਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੌਂਪਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦਾ ੧੮੯੫ ਵਿੱਚ ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਗਲੇ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

==ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਿਤਾਬਾਂ==

*ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਮੈਨੀਫੇਸਟੋ ( ੧੮੪੮, ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ )

*ਦ ਹੋਲੀ ਫੈਮਿਲੀ ( ੧੮੪੪ , ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ )

* ਐਂਟੀ ਡੂਹਰਿੰਗ

==ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

*[[ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ]]

* [[ਮਾਰਕਸਵਾਦ]]

*[[ਪੂਰਨ ਚੰਦ ਜੋਸ਼ੀ]]

*[[ਐਨਟੋਨੀਓ ਗਰਾਮਸ਼ੀ]]

{{ਅੰਤਕਾ}}