ਡਰਾਮਾ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

Content deleted Content added
ਛੋ Robot: Removing it:Dramma (strongly connected to pa:ਨਾਟਕ)
ਪੰਜਾਬੀਕਰਨ
ਲਾਈਨ 2:
{{ਅੰਦਾਜ਼}}
 
ਜੋ ਰਚਨਾ ਸੁਣਨ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਰਸ ਅਨੁਭੂਤੀ ਕਰਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਡਰਾਮਾ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ – ਕਾਵਿ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।ਹਨ। ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਵਣੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਰਮਣੀਅਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।ਹੈ। ਸ਼ਰਵਣੀ ਕਵਿਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਟਾਕਰੇ ਤੇਮੁਕਾਬਲਤਨ ਜਿਆਦਾ ਘਨਿਸ਼ਠ ਤੌਰ ਤੇਜੁੜਿਆਤੇ ਹੈਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਲਿਖਾਈ ਅਤੇ ਮੰਚਨ ਦੀ ਮੂਲ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।ਹੈ।
ਲਿਸਟ
• ੧ ਡਰਾਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ
• ੨ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਇਤਹਾਸ
• ੩ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ
o ੩.੧ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਅਤੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ
• ੪ ਪ੍ਰੇਰਨਾ - ਸਰੋਤ
• ੫ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ
• ੬ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਬਾਦ
• ੭ ਲੋਕ ਡਰਾਮਾ
 
==ਡਰਾਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ==
===ਕਥਾਵਸਤੂ===
ਡਰਾਮਾ ਦੀ ਕਥਾਵਸਤੂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ , ਇਤਿਹਾਸਿਕ , ਕਾਲਪਨਿਕ ਜਾਂ ਸਾਮਾਜਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
===ਪਾਤਰ===
ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਚਰਿੱਤਰ ਹੀ ਡਰਾਮਾ ਦੀ ਜਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਥਾਵਸਤੂ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਨਾਇਕ ਧਰੋਦਾਤ , ਧੀਰ ਲਲਿਤ , ਧੀਰ ਸ਼ਾਂਤ ਜਾਂ ਕਰੋਧੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।===ਰਸ===
ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਨੌ ਰਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਠ ਦਾ ਹੀ ਪਰਿਪਾਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਂਤ ਰਸ ਡਰਾਮਾ ਲਈ ਨਿਸ਼ਿੱਧ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਵੀਰ ਜਾਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।===ਅਦਾਕਾਰੀ===
• ਰਸ
ਅਭਿਨਏਅਦਾਕਾਰੀ ਵੀ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ ਹੈ ।ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸਰੇਸ਼ਟਤਾ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਵਾਕਚਾਤੁਰਿਆ ਅਤੇ ਅਭਿਨਏਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਕਲਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ ।ਹੈ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਅਭਿਨਏਅਦਾਕਾਰੀ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾਦੀ ਹੁੰਦਾਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਨੌ ਰਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਠ ਦਾ ਹੀ ਪਰਿਪਾਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਂਤ ਰਸ ਡਰਾਮਾ ਲਈ ਨਿਸ਼ਿੱਧ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਵੀਰ ਜਾਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
*1. ਆਂਗਿਕ ਅਭਿਨਏਅਦਾਕਾਰੀ ( ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਅਭਿਨਏਵਾਲੀ ਅਦਾਕਾਰੀ) ,
• ਅਭਿਨਏ
*2. ਵਾਚਕ ਅਦਾਕਾਰੀ (ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ - ਰੇਡੀਓ ਡਰਾਮਾ),
ਅਭਿਨਏ ਵੀ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਸਰੇਸ਼ਟਤਾ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਵਾਕਚਾਤੁਰਿਆ ਅਤੇ ਅਭਿਨਏ ਕਲਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ । ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਅਭਿਨਏ ੪ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹ ।
*3. ਆਹਾਰਿਆ ਅਭਿਨਏਅਦਾਕਾਰੀ ( ਵੇਸ਼ਭੂਸ਼ਾ , ਮੇਕਅਪ , ਸਟੇਜ ਵਿਨਿਆਸ , ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਵਸਥਾ ਆਦਿ ) ,
1. ਆਂਗਿਕ ਅਭਿਨਏ ( ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਅਭਿਨਏ ) ,
2*4. ਵਾਚਕਸਾਤਵਿਕ ਅਭਿਨਏ ( ਸੰਵਾਦਜੀਵਾਤਮਾ ਦਾਵਲੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਭਿਨਏ [ ਰੇਡੀਓਰਸ ਡਰਾਮਾਆਦਿ ] ,
• ੨ ==ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਇਤਹਾਸ==
3. ਆਹਾਰਿਆ ਅਭਿਨਏ ( ਵੇਸ਼ਭੂਸ਼ਾ , ਮੇਕਅਪ , ਸਟੇਜ ਵਿਨਿਆਸ , ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਵਸਥਾ ਆਦਿ ) ,
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨਏਅਦਾਕਾਰੀ - ਕਲਾ ਅਤੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਰੰਗ ਮੰਚ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਉੱਨਤੀ ਦੀ ਪਰਾਕਾਸ਼ਠਾ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ - ਭਰਤ ਮੁਨੀ ਦਾ ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਡਰਾਮਾ ਧਾਰਮਿਕ ਮੌਕਿਆਂ , ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪੁਰਬਾਂ , ਸਾਮਾਜਕ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਕੀਏ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਤਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਮੰਚੀਕਰਨ ਖ਼ਤਮ - ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ।
4. ਸਾਤਵਿਕ ਅਭਿਨਏ ( ਜੀਵਾਤਮਾ ਵਲੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਭਿਨਏ [ ਰਸ ਆਦਿ ] ।
ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਉਦਏ ਹੋਇਆ ।ਹੋਇਆ। ਇਹ ਵਚਿੱਤਰ ਸੰਜੋਗ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਧਰਮਕੱਟੜਤਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ - ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਉੱਥੇ ਲੋਕਭਾਸ਼ਾਵਾਂਲੋਕ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਮੰਚ ਦਾ ਅੱਛਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਹੋਇਆ ।ਹੋਇਆ। ਰਾਸਲੀਲਾ , ਰਾਮਲੀਲਾ ਅਤੇ ਨੌਟੰਕੀ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੋਕਧਰਮੀ ਨਾਟ ਮੰਚ ਬਣਾ ਰਿਹਾਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਭਕਤੀ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਬ੍ਰਜ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਰਾਸਲੀਲਾਵਾਂ ਦਾ ਬਰਜਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਤਰਫ਼ ਵਿਜੈਦਸ਼ਮੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਛੋਟੇ - ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਮਲੀਲਾ ਵੱਡੀ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਈ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ।
ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਇਤਹਾਸ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨਏ - ਕਲਾ ਅਤੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਰੰਗ ਮੰਚ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਉੱਨਤੀ ਦੀ ਪਰਾਕਾਸ਼ਠਾ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ - ਭਰਤ ਮੁਨੀ ਦਾ ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਡਰਾਮਾ ਧਾਰਮਿਕ ਮੌਕਿਆਂ , ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪੁਰਬਾਂ , ਸਾਮਾਜਕ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਕੀਏ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਤਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਮੰਚੀਕਰਨ ਖ਼ਤਮ - ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਉਦਏ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਵਚਿੱਤਰ ਸੰਜੋਗ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਧਰਮਕੱਟੜਤਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ - ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਉੱਥੇ ਲੋਕਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਮੰਚ ਦਾ ਅੱਛਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਹੋਇਆ । ਰਾਸਲੀਲਾ , ਰਾਮਲੀਲਾ ਅਤੇ ਨੌਟੰਕੀ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੋਕਧਰਮੀ ਨਾਟ ਮੰਚ ਬਣਾ ਰਿਹਾ । ਭਕਤੀ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਬ੍ਰਜ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਰਾਸਲੀਲਾਵਾਂ ਦਾ ਬਰਜਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਤਰਫ਼ ਵਿਜੈਦਸ਼ਮੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਛੋਟੇ - ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਮਲੀਲਾ ਵੱਡੀ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਈ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ।
ਸਾਹਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਸ ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਪਦ ਬੱਧ ਹਿੰਦੀ ਛਾਇਆਨੁਵਾਦ ਵੀ ਹੋਏ , ਜਿਵੇਂ ਨੇਵਾਜ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਯਾਦ ਸ਼ਾਕੁਂਤਲ’ , ਸੋਮਨਾਥ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਮਾਲਤੀ - ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ’ , ਹ੍ਰਦਇਰਾਮਚਰਿਤ ‘ਹਨੁਮੰਨਾਟਕ’ ਆਦਿ ; ਕੁੱਝ ਮੌਲਕ ਪਦ ਬੱਧ ਸੰਵਾਦਾਤਮਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਈ , ਜਿਵੇਂ ਲਛਿਰਾਮ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਕਰੁਣਾਭਰਣ’ , ਰਘੁਰਾਮ ਨਾਗਰ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਸਭਾਸਾਰ’ ( ਡਰਾਮਾ ) , ਗਣੇਸ਼ ਕਵੀ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਪ੍ਰਦਿਉਂਨਵਿਜੈ’ ਆਦਿ ; ਉੱਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕੀ ਪੱਧਤੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਗੁਜਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਕੇਵਲ ਸੰਵਾਦਾਤਮਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਹਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਆਭਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗਕਰਮ ਦੇ ਵੱਲ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ । ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਾਇਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਉਦਏ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਾਮਲੀਲਾ , ਨੌਟੰਕੀ ਆਦਿ ਦੇ ਲੋਕਮੰਚ ਨੇ ਹੀ ਚਾਰ - ਪੰਜ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਰੱਖਿਆ । ਇਹ ਲੋਕਮੰਚ - ਪਰੰਪਰਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ । ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਮਲੀਲਾਵਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ‘ਵੀਰ ਅਭਿਮਨਿਉ’ , ‘ਸੱਚ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ’ ਆਦਿ ਡਰਾਮੇ ਅਤੇ ‘ਰੂਪ - ਬਸੰਤ’ , ‘ਹੀਰ – ਰਾਂਝਾ’ , ‘ਹਕੀਕਤਰਾਏ’ , ‘ਬਿਲਵਾਮੰਗਲ’ ਆਦਿ ਨੌਟੰਕੀਆਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ ।
Line 38 ⟶ 27:
ਕਿਸੇ ਸਥਾਈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਬੱਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਚਿੱਤਰ - ਵਚਿੱਤਰ ਪਰਦੇ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਭੜਕੀਲੀ - ਚਟਕੀਲੀ ਵੇਸ਼ਭੂਸ਼ਾ , ਪਰਦੀਆਂ ਦੀ ਨਵੀਂ - ਨਵੀਂ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਚਮਤਕਾਰਪੂਰਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ - ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਵੱਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਪਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਚੁੱਕਿਆ - ਗਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸੰਗੀਤ - ਵਾਜਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਟੇਜ ਦੇ ਅਗਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਗੰਭੀਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ - ਵਿੱਚ ਵੀ ਭੱਦੇ ਹਾਸਪੂਰਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਵਿੱਚ - ਵਿੱਚ ਚ ਸ਼ਾਇਰੀ , ਗਜਲਾਂ ਅਤੇ ਤੁਕਬੰਦੀ ਖੂਬ ਚੱਲਦੀ ਸੀ । ਭਾਸ਼ਾ ਉਰਦੂ - ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਸੀ । ਸੰਵਾਦ ਪਦ - ਰੂਪ ਅਤੇ ਤੁਕਪੂਰਣ ਖੂਬ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।
ਰਾਘੇਸ਼ਿਆਮ ਕਥਾਵਾਚਕ , ਨਾਰਾਇਣਪ੍ਰਸਾਦ ਬੇਤਾਬ , ਆਗਾਹਸ਼ਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ , ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਜੌਹਰ ਆਦਿ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਵੀ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਰਸੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਸਾਹਿਤਕ ਪੁਟ ਦੇਕੇ ਸੁਧਾਰਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ । ਪਰ ਵਿਵਸਾਇਕ ਵ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਸੁਧਾਰ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਸ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਵਸਾਇਕ ਬਣ ਜਾਣਾ ਪਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਾਰਸੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਹੀਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਸਕਿਆ , ਨਹੀਂ ਸਥਾਈ ਹੀ ਬਣ ਸਕਿਆ ।
==ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ==
ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਰੰਭ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਕਾਲ ਦੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਇਸਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਾਮਾਜਕ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਣ ਦਾ ਅੱਛਾ ਮੌਕੇ ਮਿਲਿਆ ।
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਹਾ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ , ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਸ਼ਰੀਗਣੇਸ਼ ਆਗਾਹਸਨ ‘ਅਮਾਨਤ’ ਲਖਨਵੀ ਦੇ ‘ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਨਾਮਕ ਗੀਤ - ਰੂਪਕ ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ‘ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਦੀ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਮੰਚੀ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਆਨੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸਟੇਜ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਨੌਟੰਕੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਵੱਲ ਦਰਸ਼ਕ ਬੈਠਦੇ ਸਨ , ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਖ਼ਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜਾ ਇੰਦਰ ਦਾ ਆਸਨ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਨਾਲ ਵਿੱਚ ਪਰੀਆਂ ਲਈ ਕੁਰਸੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਸਾਜਿੰਦਿਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਪਰਦਾ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵਲੋਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਰਾਜਾ ਇੰਦਰ , ਪਰੀਆਂ ਆਦਿ ਪਾਤਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਆਕੇ ਉਥੇ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਵਾਦ ਬੋਲਕੇ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾਟਿਆਰੰਗਨ ਇੰਨਾ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਮਾਨਤ ਦੀ ‘ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਦੇ ਨਕਲ ਉੱਤੇ ਕਈ ਸਭਾਵਾਂ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ , ਜਿਵੇਂ ‘ਮਦਾਰੀਲਾਲ ਦੀ ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ , ‘ਦਰਿਆਈ ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ , ‘ਹਵਾਈ ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਆਦਿ । ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਜਲਿਸੇਪਰਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ । ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਡਰਾਮਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਿਰਮਿਤ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਟਕਾਭਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੈਰੋਡੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ‘ਬਾਂਦਰ ਸਭਾ’ ਲਿਖੀ ਸੀ ।
==ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਅਤੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ==
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਵਲੋਂ ਪੂਰਵ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਅਤੇ ਨਾਟ - ਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਵਸਾਇਕ ਅਤੇ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਸਾਹਿਤਕ ਯਤਨ ਤਾਂ ਹੋਏ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਿਰਮਿਤ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਇਆ ਸੀ । ਸੰਨ 1850 ਈ . ਤੋਂ ਸੰਨ 1868 ਈ . ਤੱਕ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਉਦਏ ਅਤੇ ਪ੍ਚਾਰ - ਪ੍ਰਸਾਰ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਉੱਤੇ ਉਸਦਾ ਸੁਰੁਚਿਪੂਰਣ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਨਿਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਸੀ । ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਵੀ ਛੁਟਪੁਟ ਵਿਵਸਾਇਕ ਮੰਡਲੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਮਿਤ ਹੋਈ ਉੱਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੁਰੁਚਿ ਸੰਪੰਨਤਾ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੀ ਰਿਹਾ ।
ਵਿਵਸਾਇਕ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੇ ਜਤਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਜੋ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਬਣੀ ਸੀ , ਪ੍ਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਜੋ ਕੰਮ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੋ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ - ਉਸ ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ ਸੀ ।
Line 59 ⟶ 48:
ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੀ ਖੋਜ ਦੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਪੁਰਾਣੇ ਭਾਰਤੀ ਨਾਟ - ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਦੀ ਸਮਸਾਮਾਇਕ ਨਾਟ ਧਾਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ - ਧਾਰਾ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲਈ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਭਾਸ , ਕਾਲੀਦਾਸ , ਭਵਭੂਤੀ , ਸ਼ੂਦਰਕ ਆਦਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਮਰਿਧ ਨਾਟ - ਪਰੰਪਰਾ ਮੌਜੂਦ ਸੀ , ਪਰ ਇਹ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਬਾਬੂ ਨੇ ਉਸ ਸਮਰਿਧ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟ - ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਨਮੁਖ ਰੱਖਿਆ । ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ - ਅਪਭਰੰਸ਼ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਰਥਾਤ ਈਸਾ ਦੀਆਂ 9ਵੀਂ - 10 ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਡਰਾਮਾ ਹਰਾਸੋਂਮੁਖ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅਪਭਰੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਾਟ - ਸਿਰਜਣ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਉੱਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਵਰਗਾ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ - ਨਾਟ - ਸਾਹਿਤ ਸੀ । ਅਤ : ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ - ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਹਰਾਸਗਾਮੀ ਪਰੰਪਰਾ ਰਹੀ । ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਮੁਰਾਰਿ , ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ , ਜੈ ਦੇਵ ਆਦਿ ਦੀ ਕਰਮਸ਼ : ‘ਅਨਰਘਰਾਘਵ’ , ‘ਬਾਲਰਾਮਾਇਣ’ , ‘ਪ੍ਰਸੰਨਰਾਘਵ’ ਆਦਿ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਬਣੀ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਥਿਅ - ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਾ - ਚੀਜ਼ ਦਾ ਉਹ ਗਾੰਭੀਰਿਆ ਸੀ , ਜੋ ਕਾਲਿਦਾਸ ਆਦਿ ਦੀ ਅਮਰ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੀ , ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀ ਸ਼ੈਲੀ - ਸ਼ਿਲਪ ਦੀ ਸਰੇਸ਼ਟਤਾ ਸੀ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ - ਪੂਰਵ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਸਰਵਥਾ ਮੁਰਦਾਰ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਾਮਾਇਕ , ਸਾਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਝਲਕ ਪੈਦਾ ਕੇ ਨਵੋਂਮੇਸ਼ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਪ੍ਰਾਣਤਾ ਦੀ ਯਤਨ ਕੀਤਾ , ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਾਰਤੇਂਦੁਕਾਲੀਨ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਕਥਿਅ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸ਼ੈਸ਼ਵ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਿਆ ਰਿਹਾ , ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਤਕਰਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।
ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਬਾਦ
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਦੇ ਸਤਿਅਪ੍ਰਇਤਨੋਂਸਤਿਅਪ੍ਰਯਤਨਾਂ ਵਲੋਂਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗਕਰਮ ਅਤੇ ਨਾਟ - ਲਿਖਾਈ ਦੀ ਦ੍ਰੜ ਪਰੰਪਰਾ ਚੱਲੀ ।ਚੱਲੀ। ਪਰ ਸੰਨ 1885 ਈ . ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਨਿਧਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਉਤਸ਼ਾਹ ਕੁੱਝ ਮੰਦ ਪੈ ਗਿਆ ।ਗਿਆ। 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਅਖੀਰੀ ਦਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਕੁੱਝ ਛੁਟਪੁਟ ਯਤਨ ਹੋਏ ।ਹੋਏ। ਕਈ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ , ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਯਾਗ ਦੀ ‘ਸ਼ਰੀਰਾਮਲੀਲਾ‘ਸ਼ਰੀ ਰਾਮਲੀਲਾ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀ’ ਅਤੇ ‘ਹਿੰਦੀ ਨਾਟ ਕਮੇਟੀ’ , ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਜੀ ਦੇ ਭਤੀਜੀਆਂਭਤੀਜਿਆਂ - ਸ਼ਰੀਕ੍ਰਿਸ਼ਣਚੰਦਰ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਬਰਜਚੰਦਰ - ਦੁਆਰਾ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ‘ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀ’ ਅਤੇ ‘ਕਾਸ਼ੀ ਨਾਗਰੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀ ।ਮੰਡਲੀ।ਇਸਇਨ੍ਹਾਂ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੇ ਜਤਨ ਵਲੋਂਨਾਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ‘ਮਹਾਂਰਾਣਾ‘ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ’ , ‘ਸੱਚ‘ਸੱਤਵਾਦੀ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ’ , ‘ਮਹਾਂਭਾਰਤ’ , ‘ਸੁਭਦਰਾਹਰਣ’ , ‘ਭੀਸ਼ਮਪਿਤਾਮਾ’ , ‘ਬਿਲਵ ਮੰਗਲ’ , ‘ਸੰਸਾਰ ਸਵਪਨ’ , ‘ਕਲਜੁਗ’ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਭਿਨਏਮੰਚਨ ਹੋਇਆ ।
ਉੱਤੇ ਇਹ ਯਤਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕੇ । ਧਨਾਭਾਵ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ - ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਦੇ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਜਤਨ ਕਾਲਾਂਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਸੋ ਗਏ । ਇਸ ਛੁਟਪੁਟ ਕੋਸ਼ਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਭਿਨਏ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਰੰਗਮੰਚਾਨੁਕੂਲ ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ । ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਯਤਨ ਅੱਛਾ ਜਵਾਬ ਸੀ , ਪਰ ਇਹ ਯਤਨ ਸੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਵਲਪ । ਦੂੱਜੇ , ਇਸ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗਾਂਦੋਲਨ ਵਲੋਂ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ , ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਰੰਗ ਮੰਚ ਪਾਰਸੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵਲੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਿੰਨ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ - ਉਹੀ ਪਰਦੀਆਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ , ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ - ਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਸੰਗੀ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਲੋਂ ਸੰਪੰਨ ਘੁੱਮਣ ਵਾਲੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਵਿਕਾਸ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਸੀ । ਆਵਾਜ - ਯੰਤਰ ਆਦਿ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਦੇ ਪਾਏ । ਹਾਂ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਪ੍ਚਾਰ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਧੱਕਾ ਲਗਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਰੰਗ ਮੰਚੀ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਏ ।
20 ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀਸਦੀ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿਨੇਮੇ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨੇ ਪਾਰਸੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨੂੰ ਸਰਵਥਾ ਖ਼ਤਮ ਕੇ ਦਿੱਤਾ । ਪਰ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਏਧਰ - ਉੱਧਰ ਨਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ।ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਰੰਗ ਮੰਚ ਕੇਵਲ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ ।ਹੈ। ਇਹ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵੱਡੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਆਸ਼ਾ ਏਕਾਂਕੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਅਪਣਾਕਰ ਚੱਲਿਆ । ਇਸਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ - ਇੱਕ ਤਾਂ ਅਜੋਕਾ ਦਰਸ਼ਕ ਘੱਟ - ਵਲੋਂ - ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਦੂੱਜੇ , ਆਯੋਜਕਾਂ ਲਈ ਵੀ ਵੱਡੇ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਸ਼ੋ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਇਕਾਂਕੀ ਦਾ ਸ਼ੋ ਸਰਲ ਹੈ - ਰੰਗ ਮੰਚ , ਦ੍ਰਿਸ਼ - ਵਿਧਾਨ ਆਦਿ ਇਕਾਂਕੀ ਵਿੱਚ ਸਰਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਪਾਤਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਤ : ਸਾਰੇ ਸ਼ਿਕਸ਼ਾਲਯੋਂ , ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਆਯੋਜਨਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਏਕਾਂਕੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਸ਼ੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਡਾ . ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ , ਉਪੇਂਦਰਨਾਥ ਅਸ਼ਕ , ਸੇਠ ਗੋਵਿੰਦ ਦਾਸ , ਜਗਦੀਸ਼ਚੰਦਰ ਮਾਥੁਰ ਆਦਿ ਸਾਡੇ ਅਨੇਕ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸੁੰਦਰ ਅਭਿਨਏ - ਲਾਭਦਾਇਕ ਇਕਾਂਕੀ ਨਾਟਕਾਂ ਅਤੇ ਲੰਮੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਨੇ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਡਰਾਮਾ ਰਚ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਰਿਧ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਪਰ ਅਨੇਕ ਡਰਾਮੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਕਠਿਨਾਈ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਫਿਰ ਵੀ ਕੁੱਝ ਕੱਟ - ਛਾਂਟ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਦੇ ਆਮਤੌਰ : ਸਾਰੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਭਿਨਏ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਹੋਇਆ । ਜਾਰਜ ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾ , ਇਬਸਨ ਆਦਿ ਪਾਸ਼ਚਾਤਿਅਪੱਛਮੀ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਲੋਂ ਉਪਰੋਕਤ ਪ੍ਰਸਾਦੋੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਰੰਗ ਮੰਚੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਸ੍ਰਸ਼ਟਿ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਪੂਰੇ ਡਰਾਮਾ ਵੀ ਰੰਗਮੰਚੋਂ ਵਲੋਂ ਦਿਖਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੋਏ ।
ਅਜਾਦੀ ਦੇ ਪਾਸ਼ਚਾਤ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਸਥਾਈ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਸਰਕਾਰੀ - ਗੈਰ - ਸਰਕਾਰੀ ਜਤਨ ਹੋਏ ਹਨ । ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਵੀ ਕਈ ਗੈਰ - ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਆਰਥਕ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ ਹੈ । ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁਣ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਅਭਿਨਏ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲੱਗੀ ਹਨ । ਸਕੂਲਾਂ - ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਹੁਣ ਅੱਛਾ ਸ਼ੋ ਹੋਣ ਲਗਾ ਹੈ ।
ਅਨੇਕ ਸਾਮਾਜਕ - ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਸਥਾਈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਬਣੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਥਿਏਟਰ ਸੇਂਟਰ ਦੇ ਤੱਤਵਾਵਧਾਨ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ , ਬੰਬਈ , ਕਲਕੱਤਾ , ਇਲਾਹਾਬਾਦ , ਹੈਦਰਾਬਾਦ , ਬੰਗਲੌਰ , ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ ਆਦਿ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸਥਾਈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਸਥਾਪਤ ਹਨ । ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਇਸ ਵੱਲ ਸਮਰੱਥ ਧਿਆਨ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਸਰਵਭਾਸ਼ਾਈ ਰੰਗਮੰਚੋਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਿਖਾਰਨ - ਸੀ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਡਰਾਮਾ ਅਕਾਦਮੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਵੀ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਜਤਨ ਹੋਏ ਹਨ । ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਲਾਕਾਰ ਸਵਰਗੀਏ ਪ੍ਰਥਵੀਰਾਜ ਕਪੂਰ ਨੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਹੋਏ ਧਰਤੀ ਥਿਏਟਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਕਈ ਡਰਾਮਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ‘ਦੀਵਾਰ’ , ‘ਗ਼ਦਾਰ’ , ‘ਪਠਾਨ’ , ‘ਕਲਾਕਾਰ’ , ‘ਆਹੂਤੀ’ ਆਦਿ । ਪੈਸਾ ਦੀ ਨੁਕਸਾਨ ਚੁੱਕਕੇ ਵੀ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਇਸ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਉਤਸਾਹਪੂਰਵਕ ਅੱਛਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ । ਪਰ ਇਨ੍ਹੇ ਯਤਨ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬੰਬਈ , ਦਿੱਲੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਸਥਾਈ ਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਰਸਤਾ ਵਿੱਚ ਕਠਿਨਾਇਆਂ ਹਨ ।
==ਲੋਕ ਡਰਾਮਾ==
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਯੁੱਗ ਢਲਣ ਲਗਾ ਤੱਦ ਚੌਦਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੋਂ ਉਂਨੀਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਨਾਟਕਾਂ ( folk theatre ) ਨੇ ਲਿਆ । ਅੱਜ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਡਰਾਮਾ ਭਿੰਨ - ਭਿੰਨ ਨਾਮਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਜਾਤਰਾ - ਬੰਗਾਲ , ਉਡੀਸਾ , ਪੂਰਵੀ ਬਿਹਾਰ