ਪੁੰਨ ਦਾ ਵਿਆਹ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

ਪੁਰਾਤਨ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤੀ ਜੀਵਨ ਜਿਉਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤੀ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹਿਤ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਢੰਗ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਖੁੱਲ ਸੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼, ਇਸਤਰੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗੁਜਾਰੇ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ।ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਸਮੱਸਿਆਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਔਰਤ-ਮਰਦ ਅੰਦਰ ਇੱਕ-ਦੁਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸੰਤਾਨ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਆਚਾਰੀਆ ਚਤੁਰਸੈਨ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਰਿਗਵੇਦ ਵਿਚਵਿੱਚ ਵਰਤਮਾਨ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ’ ਉਹ ਅਥਰਵਵੇਦ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਰਿਪਾਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਡਾ. ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਅਨੁਸਾਰ “ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਸਮੇ ਤਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।” ਇਸ ਵਿਆਹ ਰੂਪੀ ਸੰਸਥਾ ਸਰੁੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਮਾਜ ਵੱਲੋਂ ਕਈ ਨਿਯਮ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਨਿਯਮ ਜਾਂ ਕਾਨੂੰਨ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।1

ਵਿਆਹ ਇਕਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜਿਕ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਔਰਤ-ਮਰਦ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਅਧੀਨ ਕਾਮ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੇ ਜੈਵਿਕ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ, ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਮਾਂ, ਪਿਉ, ਧੀ, ਭੈਣ, ਭਰਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤ ਆਦਿ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਬੱਝਦਾ ਹੋਇਆ ਸਮਾਜ ਵਿਚਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰਿਤ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਸਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਮਾਂ, ਪਿਉ, ਧੀ, ਭੈਣ, ਭਰਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤ ਆਦਿ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਬੱਝਦਾ ਹੋਇਆ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰਿਤ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਵੱਖੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਬੀਲੇ ਵਿਚਵਿੱਚ ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿਰਜਿਤ ਹੈ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਜਿਨਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਲਈ ਪੂਰਨ ਖੁਲ੍ਹ ਹੈ। ਇਕਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣੇ ਵਰਜਿਤ ਹਨ। ਕਬੀਲੇ ਵਿੱਚ ਤਲਾਕ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਵਿਧਾਵਾ ਵਿਆਹ ਲਈ ਖੁੱਲ ਹੈ, ਪਰ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਜਾਂ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਲਈ ਮਨਾਹੀ ਹੈ।4

ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖਹਿਰਾ ਅਨੁਸਾਰ: ਇਹ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸਾਧਾਰਨ ਵੰਨਗੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਵਿੱਚ ਕੰਨਿਆ ਦਾਨ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੜਕਾ ਲੜਕੀ ਇੱਕ ਜਾਤ ਦੇ ਹੋਣ। ਇਸ ਵੰਨਵੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿਚਵਿੱਚ ਬਕਾਇਦਾ ਬਰਾਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਜਾਂ ਫੇਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਲੜਕੀ ਵਾਲਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਦਾਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਡੋਲੀਸ ਤੋਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।7

ਇਹ ਵੀ ਪੁੰਨ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪੁੰਨ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪੂਰੀ ਚਾਵਾਂ-ਮਲ੍ਹਾਰਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪੁਨਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਵਿੱਚ ਵਖਰੇਵਾਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਜੱਟ ਸ਼ੇ੍ਰਣੀ ਕਰੇਵਾ ਜਾਂ ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਪਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਾਤੀ ਵਿਚਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਟੈਬੂ ਹੈ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਤੀ ਦੇ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਵਿਧਵਾ ਲਈ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਤਿੰਨ ਮਾਰਗ ਸਤੀ ਹੋਣਾ, ਵਿਧਵਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਕਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਕੱਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਧਵਾ ਇਸਤਰੀ ਜਾਂ ਮਰਦ ਦਾ ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਬਾਰਦਰੀ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਵੀ ਦੋਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਵੀ ਪੁੰਨ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਅਧੀਨ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।9

ਸਮੇਂ ਸਥਾਨ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਬਦਲਣ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿੰਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਵਿਆਹ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸੰਸਕਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੌਤ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਹੀ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਟੁੱਟਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਔਲਾਦ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਪਰੰਤੂ ਤਲਾਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਅਰਥਾਤ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਪ੍ਰਥਾ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਕਾਨੂੰਨ ਮੁਤਾਬਕ ਇਕਇੱਕ ਵਿਆਹ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਕਾਨੂੰਨ ਦੂਜਾ/ਵਿਆਹ, ਪਤੀ/ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਵਿਆਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਝੋਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।