ਉੱਚਾਰ-ਖੰਡ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

ਸਮੱਗਰੀ ਮਿਟਾਈ ਸਮੱਗਰੀ ਜੋੜੀ
No edit summary
No edit summary
ਲਾਈਨ 1:
<ref>ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ,ਤਕਨੀਕੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਕੇੋਸ਼,ਡਾ.ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਚੀਮਾ.ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ,ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ.ਪਟਿਅਾਲਾ,2009.</ref>'''ਉਚਾਰ-ਖੰਡ'''( ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ : syllable - ਸਿਲੇਬਲ ) ਉਚਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜੋ ਇਕੱਲੀ [[ਧੁਨੀ]] ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਅਤੇ [[ਸ਼ਬਦ]] ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,ਉਸ ਨੂੰ [[ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ]] ਦੀ [[ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ]] ਵਿਚ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ [[ਬੁਲਾਰਾ]], ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਦੀ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਚੰਗੇ ਕੋਸ਼ ਵਿਚ [[ਇੰਦਰਾਜ]] ਵਜੋਂ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:
(i) ਇਕ ਉਚਾਰ-ਖੰਡੀ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ
ਉਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਜਿਹੜਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਕਲੀ ਧੁਨੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਸ਼ਬਦ]] ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ [[ਵਿਗਿਆਨ]] ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਲੀ ਵਿਚ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਸਥਾਨਕ [[ਬੁਲਾਰਾ]] ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਦੀ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਚੰਗੇ ਕੋਸ਼ ਵਿਚ [[ਇੰਦਰਾਜ]] ਵਜੋਂ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: (i) ਇਕ ਉਚਾਰ-ਖੰਡੀ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ (ii) ਬਹੁ ਉਚਾਰ-ਖੰਡੀ ਸ਼ਬਦ। ਇਸ ਪਛਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਿਤੀ ਕੋਈ ਆਸਾਨ ਮਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਿਤੀ ਲਈ ਕਈ ਸਿਧਾਂਤਕ ਆਧਾਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਧੁਨੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਧੁਨੀ-ਵਿਉਂਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ। ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਆਂ ਅਨੁਸਾਰ (ਵਿਅੰਜਨ+ਸਵਰ) ਦੇ ਯੋਜਨ ਨੂੰ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਇਕਲਾ ਸਵਰ ਵੀ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਵਜੋਂ ਕਿ ਕਾਰਜ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ,ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ‘ਆ, ਏ, ਓ ’ ਆਦਿ ਸਵਰ ਧੁਨੀਆਂ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਵਜੋਂ ਵਿਚਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਧੁਨੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਨੂੰ ਉਚਾਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਧੁਨੀ-ਵਿਉਂਤ ਪੱਖੋਂ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਰਚਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧੁਨੀ-ਵਿਉਂਤ ਦੀ ਇਕ
(ii) ਬਹੁ ਉਚਾਰ-ਖੰਡੀ ਸ਼ਬਦ।
ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਸਾਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਤੱਤ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਆਰੰਭ,ਅੰਤ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ Onset,Nucleus ਅਤੇ Coda ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਤੱਤ Nucleus ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਉਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਜਿਹੜਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਕਲੀ ਧੁਨੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਸ਼ਬਦ]] ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ [[ਵਿਗਿਆਨ]] ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਲੀ ਵਿਚ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਸਥਾਨਕ [[ਬੁਲਾਰਾ]] ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਦੀ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਚੰਗੇ ਕੋਸ਼ ਵਿਚ [[ਇੰਦਰਾਜ]] ਵਜੋਂ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: (i) ਇਕ ਉਚਾਰ-ਖੰਡੀ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ (ii) ਬਹੁ ਉਚਾਰ-ਖੰਡੀ ਸ਼ਬਦ। ਇਸ ਪਛਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਿਤੀ ਕੋਈ ਆਸਾਨ ਮਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਿਤੀ ਲਈ ਕਈ ਸਿਧਾਂਤਕ ਆਧਾਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਧੁਨੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਧੁਨੀ-ਵਿਉਂਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ। ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਆਂ ਅਨੁਸਾਰ (ਵਿਅੰਜਨਸ੍ਵਰ+ਸਵਰਵਿਅੰਜਨ) ਦੇ ਯੋਜਨ ਨੂੰ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿਜਦਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਇਕਲਾਇਕੱਲਾ ਸਵਰਸ੍ਵਰ ਵੀ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਵਜੋਂ ਕਿ ਕਾਰਜ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ,''ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ‘ਆ, ਏ, ਓ'' ਆਦਿ ਸਵਰਸ੍ਵਰ ਧੁਨੀਆਂ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਵਜੋਂ ਵਿਚਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਧੁਨੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਨੂੰ ਉਚਾਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਧੁਨੀ-ਵਿਉਂਤ ਪੱਖੋਂ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਰਚਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧੁਨੀ-ਵਿਉਂਤ ਦੀ ਇਕ
ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਵਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ : (i) ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ
ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਸਾਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਤੱਤ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਆਰੰਭ,ਅੰਤਵਿਚਕਾਰ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰਅੰਤ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ Onset,Nucleus ਅਤੇ Coda ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਤੱਤ Nucleus ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਅਤੇ (ii) ਬੰਦ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ। ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਤੇ ਸਵਰ [[ਧੁਨੀਆਂ]] ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਤੇ [[ਵਿਅੰਜਨ]] ਧੁਨੀਆਂ ਵਿਚਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਇਕਹਿਰੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸੱਤ ਪੈਟਰਨ ਹਨ ਜਿਵੇਂ: (i) v ([[ਸਵਰ]]): ਆ,ਏ,ਓ (ii) vc (ਸਵਰ+ਵਿਅੰਜਨ):ਆਗ,[[ਇੱਖ]], (iii) cv (ਵਿਅੰਜਨ+ਸਵਰ) : ਪਾ,ਗਾ,ਚਾ (iv) cvc (ਵਿਅੰਜਨ+ਸਵਰ+ ਵਿਅੰਜਨ) : ਮੀਤ,ਸੀਤ,ਕਰ (v) cvcc (ਵਿਅੰਜਨ+ਸਵਰ+ ਵਿਅੰਜਨ+ ਵਿਅੰਜਨ) :ਦੱਸ,ਰੁੱਤ,ਰੁੱਤ (vi) vcc (ਸਵਰ+ ਵਿਅੰਜਨ+ ਵਿਅੰਜਨ) : ਅੱਖ,ਅੱਗ,ਇੱਟ (vii) ccv (ਵਿਅੰਜਨ+ ਵਿਅੰਜਨ+ਸਵਰ) :ਪ੍ਰਭੂ,ਸ੍ਵੈ, ਸਵਰ ਆਦਿ।
ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਵਰਸ੍ਵਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ : (i) ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ
(i) ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ ਅਤੇ
(ii) ਬੰਦ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ।
ਅਤੇ (ii) ਬੰਦ ਉਚਾਰ-ਖੰਡ। ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਦੇ ਅੰਤ 'ਤੇ ਸਵਰਸ੍ਵਰ [[ਧੁਨੀਆਂ]] ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿਜਦਕਿ ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡਾਂ ਦੇ ਅੰਤ 'ਤੇ [[ਵਿਅੰਜਨ]] ਧੁਨੀਆਂ ਵਿਚਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਇਕਹਿਰੇ ਉਚਾਰ-ਖੰਡੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸੱਤ ਪੈਟਰਨ ਹਨ ਜਿਵੇਂ: (i) v ([[ਸਵਰ]]): ਆ,ਏ,ਓ (ii) vc (ਸਵਰ+ਵਿਅੰਜਨ):ਆਗ,[[ਇੱਖ]], (iii) cv (ਵਿਅੰਜਨ+ਸਵਰ) : ਪਾ,ਗਾ,ਚਾ (iv) cvc (ਵਿਅੰਜਨ+ਸਵਰ+ ਵਿਅੰਜਨ) : ਮੀਤ,ਸੀਤ,ਕਰ (v) cvcc (ਵਿਅੰਜਨ+ਸਵਰ+ ਵਿਅੰਜਨ+ ਵਿਅੰਜਨ) :ਦੱਸ,ਰੁੱਤ,ਰੁੱਤ (vi) vcc (ਸਵਰ+ ਵਿਅੰਜਨ+ ਵਿਅੰਜਨ) : ਅੱਖ,ਅੱਗ,ਇੱਟ (vii) ccv (ਵਿਅੰਜਨ+ ਵਿਅੰਜਨ+ਸਵਰ) :ਪ੍ਰਭੂ,ਸ੍ਵੈ, ਸਵਰ ਆਦਿ।
(i) v ([[ਸ੍ਵਰ]]): ਆ,ਏ,ਓ
(ii) vc (ਸ੍ਵਰ+ਵਿਅੰਜਨ):ਆਗ [[ਇੱਖ]],
(iii) cv (ਵਿਅੰਜਨ+ਸ੍ਵਰ) : ਪਾ,ਗਾ,ਚਾ (iv) cvc (ਵਿਅੰਜਨ+ਸ੍ਵਰ+ ਵਿਅੰਜਨ) : ਮੀਤ,ਸੀਤ,ਕਰ
(v) cvcc (ਵਿਅੰਜਨ+ਸ੍ਵਰ+ ਵਿਅੰਜਨ+ ਵਿਅੰਜਨ) :ਦੱਸ,ਰੁੱਤ,ਰੁੱਤ
(vi) vcc (ਸ੍ਵਰ+ ਵਿਅੰਜਨ+ ਵਿਅੰਜਨ) : ਅੱਖ,ਅੱਗ,ਇੱਟ
(vii) ccv (ਵਿਅੰਜਨ+ ਵਿਅੰਜਨ+ਸ੍ਵਰ) :ਪ੍ਰਭੂ,ਸ੍ਵੈ, ਸ੍ਵਰ ਆਦਿ।
 
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ]]