ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਫ਼ਰੈਂਕ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ
ਸਮੱਗਰੀ ਮਿਟਾਈ ਸਮੱਗਰੀ ਜੋੜੀ
{{ਅੰਦਾਜ਼}} |
No edit summary |
||
ਲਾਈਨ 1:
{{ਗਿਆਨਸੰਦੂਕ ਲੇਖਕ
| ਨਾਮ = ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਫਰੈਂਕ
| ਤਸਵੀਰ =
ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਫਰੈਂਕ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ [[ਵਿਦਵਾਨ]], [[ਲੇਖਕ]] ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਰੂਸੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ [[ਅਨੁਵਾਦਕ]] ਹੈ। ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਨਾਵਾਂ: ਗੁਰੂਬਖ਼ਸ਼, ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਫ਼ਰੈਂਕ, ਹੇਠ ਆਪਣਾ ਅਨੁਵਾਦ-ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਧਿਐਨ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਡੇਢ ਦਹਾਕਾ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਅਨੁਵਾਦ ਕਲਾ ਦਾ ਮਾਹਿਰ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀਆਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਲਿਖਤਾਂ ਮੌਲਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ।ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਫਰੈਂਕ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਨੌਵਾਂ ਦਹਾਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸਰੋਕਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਟਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਡਾ. ਫਰੈਕ ਨੇ ਡਾ਼. ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਅਤੇ ਡਾ਼. ਗੁਰਬਚਨ ਆਦਿ ਵਾਂਗ ਵਿੱਦਿਅਕ ਜਗਤ ਦੀ ਭਾਰੂ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਚਲਦੇ ਹੋਏ, ਇਸ ਸਰੋਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦੇ ਹੋਏ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਮੂਲਕ, ਇਤਿਹਾਸਮੂਲਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਇੱਕ ਸਮਤੋਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ ਕੀਤਾ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਬਹੁਪਸਾਰੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਅੰਦਰਵਾਰ ਉਤਰਨ ਲਈ ਇਸ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸੂਤਰਾਂ ਉਪਰ ਬਲ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਫਲਸਫ਼ੇ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਪੀਡੀ ਪਕੜ ਸਦਕਾ ਹੀ ਉਹ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪੜਾਅ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਚਿੰਤਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮੂਲ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਰਲਗੱਡ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਤਰੀਵ ਪਾਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪੂਰਵਲੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਰੂਪਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਉਸ ਵਲੋਂ ਰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਤਿੱਖਾ ਸੰਵਾਦ ਉਸਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ, ਕਹਾਣੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਸਿਰਜਣ , ਤੇ ਉਸ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਘੋਖਣ ਲਈ ਉਸ ਸੰਬਾਦ 1/1984, ਵਿਰੋਧ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ (1985) ਅਤੇ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਆਦਿ ਮੌਲਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੱਭਿਆਚਰ : ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ (1987) ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।▼
|ਤਸਵੀਰ _ਅਕਾਰ = 220px
| ਤਸਵੀਰ_ਸਿਰਲੇਖ =
| ਉਪਨਾਮ = ਗੁਰੂਬਖਸ਼, ਜੀ.ਸਿੰਘ
| ਜਨਮ_ਤਾਰੀਖ = {{birth date and age|df=y|1935|09|1}}
| ਜਨਮ_ਥਾਂ = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ
| ਮੌਤ_ਤਾਰੀਖ =
| ਮੌਤ_ਥਾਂ =
| ਕਾਰਜ_ਖੇਤਰ = ਵਾਰਤਕ ਲੇਖਕ, [[ਅਨੁਵਾਦਕ]]
| ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ = ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ
| ਭਾਸ਼ਾ = ਪੰਜਾਬੀ
| ਕਾਲ =
| ਵਿਧਾ = ਵਾਰਤਕ
| ਵਿਸ਼ਾ = ਸਰਬਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ
| ਲਹਿਰ =
| ਮੁੱਖ_ਰਚਨਾ=
|ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ =
|ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ =
| ਦਸਤਖਤ =
| ਜਾਲ_ਪੰਨਾ =
| ਟੀਕਾ-ਟਿੱਪਣੀ =
| ਮੁੱਖ_ਕੰਮ =
| ਪਤਾ = 41 ਮਾਡਲ ਟਾਓੁਨ ਛੇਹਰਟਾ , ਜਿਲ੍ਹਾ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ 141104, ਟੈਲੀਫੋਨ ਨੂੰ (ਘਰ) 0183-2257180
}}
'''ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਫਰੈਂਕ''' ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ [[ਵਿਦਵਾਨ]], [[ਲੇਖਕ]] ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਰੂਸੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ [[ਅਨੁਵਾਦਕ]] ਹੈ। ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਨਾਵਾਂ: ਗੁਰੂਬਖ਼ਸ਼, ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਫ਼ਰੈਂਕ, ਹੇਠ ਆਪਣਾ ਅਨੁਵਾਦ-ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ।<ref name="ਪੰਟ"/> ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਧਿਐਨ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਡੇਢ ਦਹਾਕਾ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਅਨੁਵਾਦ ਕਲਾ ਦਾ ਮਾਹਿਰ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀਆਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਲਿਖਤਾਂ ਮੌਲਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਅਨੁਵਾਦ ਉਸ ਨੇ ਮੂਲ ਸੋਮਿਆਂ ਤੋਂ ਕੀਤੇ ਹਨ।<ref name="ਪੰਟ">{{cite web | title=
ਮਕਬੂਲ ਅਨੁਵਾਦਕ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਫ਼ਰੈਂਕ| publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਉਨ |url=http://punjabitribuneonline.com/2012/02/%E0%A8%AE%E0%A8%95%E0%A8%AC%E0%A9%82%E0%A8%B2-%E0%A8%85%E0%A8%A8%E0%A9%81%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%A6%E0%A8%95-%E0%A8%97%E0%A9%81%E0%A8%B0%E0%A8%AC%E0%A9%99%E0%A8%B6-%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0| date= 19 ਫਰਵਰੀ 2012}}</ref>
▲
==ਜਨਮ ਤੇ ਸਿਖਿਆ==
ਲਾਈਨ 32 ⟶ 58:
ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਤਾਂ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤੋਂ ਸੀ,ਪਰ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ।ਪਿਛੇ ਜਿਹੇ ਪਵਨਜੀਤ ਅਤੇ ਸੁਰਜਨ ਜ਼ੀਰਵੀ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਲਗਾਤਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਈ ਤਾਂ ਤੁਰੰਤ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨਾਲ ਅਮਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਫ਼ਰੈਂਕ ਨੇ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਇਸਨੂੰ ਬਾਖੂਬੀ ਨਿਭਾਇਆ।ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਦਾ ਰਿਣੀ ਹਾਂ।
ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ 1968 'ਚ ਜਿਆਦਾ ਵਧ ਗਈ ਜਦੋਂ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨਾਲ ਲੰਮੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ।ਖੋਜ ਦਾ ਕੰਮ 1972-75 ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੀ.ਐਚ-ਡੀ.ਵਾਸਤੇ ਅਧਿਅਨ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਕਾਈਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਮਹਾਨ ਗਦਰੀ ਬਾਬਿਆ ਨਾਲ ਲੰਮੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।ਗਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ ਮੈਂ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਿਣੀ ਹਾਂ।ਕਿਉਂ ਜੋ ਉਹ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਅਕਸਰ ਉਕਾਊ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ।ਉਹਨਾ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਟੇਪ ਉੱਤੇ ਸਾਂਭੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ।ਇਹ ਪ੍ਰਗਟਾਊ ਹਨ,ਪੁਰਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਹੇਰਵੇ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਕਈ ਥਾਵੇਂ ਲੰਮੇ ਸਫ਼ਰ ਕਾਰਨ ਜਾਂ ਨਜ਼ਰੀਆਤੀ ਤਰਜੀਹਾਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਯਾਦਾਂ ਧੁੰਦਲੀਆਂ ਹਨ।
1979 ਵਿੱਚ,ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ,ਬਰਕਲੇ ਦੇ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਸਾਊਥ ਈਸਟ ਏਸ਼ੀਆ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੇ ਸੱਦੇ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਆਰਕਾਈਵਜ਼ ਅਤੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਵਿਚਲੇ ਰੀਕਾਰਡਜ਼ ਦੇਖਣ-ਪੜ੍ਹਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਮਿਲ ਗਈ।ਗਦਰ ਪਰੈੱਸ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਟਰੈਕਟ,ਜਿਹੜੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਮਿਲਦੇ,ਸਾਨਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਗਏ।
ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਦੀ ਅਨਮੋਲ ਜੀਵਨੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਐਮਿਲੀ ਬਰਾਊਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਸਦਕਾ ਮੈਂ ਹਫ਼ਤਾਵਰ ਗ਼ਦਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ ਦੀਆਂ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਲੱਭਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ।ਇਹਨਾ ਦੀ ਮਾਈਕਰੋਫਿਲਮ ਮੇਰੀ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਅਤੇ ਦੁਰਲਭ ਮਲਕੀਅਤ ਹੈ।ਵੈਨਕੂਵਰ ਅਤੇ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਦੀ ਅਤੇ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੀ ਮਿਊਨਿਸਿਪਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲ ਗਈਆਂ।ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਆਂ ਆਫ਼ਿਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਅਤੇ ਪਬਲਿਕ ਰਿਕਾਰਡਜ਼ ਆਫ਼ਿਸ ਦੇ ਸਟਾਫ਼ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਫ਼ਰਾਖਦਿਲੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ,ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਸਰਕਾਰੀ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਅਤੇ ਖੁਫ਼ੀਆਂ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸਟਾਫ਼ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਇਸ ਮੱਦਦ ਲਈ ਮੈਂ ਰਿਣੀ ਰਹਾਂਗਾ।
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਰੂਪ - 1913 ਤੋਂ 1918 ਤੱਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਉਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੱਖਰੀ ਨੌਈਅਤ ਦਾ ਹੈ।ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਸਮਾਜੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੰਦਰਭ ਬਦਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ 1919 ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸਨ।1917 ਦੇ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹੱਕ ਸੱਚ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਇਨਕਲਾਬ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਗਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਗਿਆ।ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨਾ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਆ ਸਕਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੁਕੰਮਲ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ।ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਦਾ ਤਨਾਉ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਰੁਝਾਨਾਂ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਵੀ ਰਹੀ।1919 ਤੋਂ 1947 ਤੱਕ ਦਾ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਗਦਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਅਧਿਐਨ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
1990-91 ਵਿੱਚ ਫੁਲਬਰਾਈਟ ਹੈਅਜ਼ ਸੀਨੀਅਰ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਅਧੀਨ ਇਸ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਸਬੰਧੀ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਲਈ ਮੁੜ ਅਮਰੀਕਾ,ਕੈਨੇਡਾ ਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਫੇਰੀ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਬਣ ਗਈ।ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਸਬੰਧੀ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਖੋਜ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਹੈਰਲਡ ਜੈਕੋਬੀ,ਮਾਰਕ ਜਰਗਨਜ਼ਮਾਇਰ,ਬਰੂਸ ਲ ਬ੍ਰੇਕ,ਹਿਊ ਜਾਨਸਟਨ,ਕੈਰਿਨ ਲਿਉਨਾਰਡ, ਨਾਰਮਨ ਬੈਰੀਅਰ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੂਚਨਾ ਗਿਆਨ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹਨਾ ਦੀਆਂ ਲਿਖ਼ਤਾਂ ਅਤੇ ਸ੍ਰੋਤ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਵਡਮੁੱਲਾ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।ਕੈਨੋਥ ਲੋਗਨ,ਜੇਨ ਸਿੰਘ,ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਅਤੇ ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜੇ.ਐਸ.ਵਾਲੀਆ ਦਾ ਇਸ ਛਪਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਨਿਗਰਾਨੀ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ।
ਲਾਈਨ 43 ⟶ 73:
=== ਸੰਬਾਦ-1/1984 ===
ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚਲੇ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਲੇਖ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮਾਗਮਾਂ ਜਾਂ ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਨ।ਇਹ ਗੱਲ ਇਹਨਾਂ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਸ੍ਵਰ,ਸੰਬੋਧਨ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਇਹ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰੋਤਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਇਹਨਾ ਤਿੰਨਾਂ ਅੰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਾਂ ਬਹੁਤਾ ਅੰਤਰ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ,ਪਰ ਸਰੋਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ,ਦਲੀਲ ਅਤੇ ਵਿਧੀ ਦੀ ਇਕਸਾਰਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਸਮੇਂ,ਸਥਾਨ,ਜਾਂ ਸੰਬੋਧਿਤ ਵਰਗ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਆਧਾਰ ਦਲੀਲ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਜਾਣਾ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਲਈ ਕੋਈ ਦੁਰਲੱਭ ਵਰਤਾਰਾ ਨਹੀਂ।
ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਦੂਜੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸਾਮਾਨੀਕਰਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ਦੀ ਹੈ।ਆਮ ਕਰਕੇ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੀਮਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਾਮਾਨੀਕਰਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਿਆ ਹੀ ਤਿੜਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਸਾਮਾਨੀਕਰਨ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਤਨਾਸਬ ਰਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਵਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।
ਤੀਜੀ ਗੱਲ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਟੀਚੇ ਦੀ ਹੈ।ਪਰ ਹੱਥਲੇ ਲੇਖ ਕੇਵਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਜਾਂ ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।ਇਸੇ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸੰਕਲਪਾਤਮਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਲਗਭਗ ਅਣਹੋਂਦ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗੀ,ਜਿਹੜੀ ਸੀਮਿਤ ਅਕਾਦਮਿਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ।ਸਾਹਿਤ ਬਹੁਪਸਾਰੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਸਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਸਿਧਾਂਤ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਕਹਿਰੀ ਹੋਂਦ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ,ਉਹ ਇਸਨਾਲ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।
ਹੱਥਲੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਿਧੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰੱਖ ਕੇ ਵਾਚਣ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਦੀ ਹੈ।ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਇਕਹਿਰਾ ਨਹੀਂ,ਦੁਵੱਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਲੋੜ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਮੇਲਣ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਫਿਰ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਇਸੇ ਤੋਂ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਹੱਸ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ।ਜੇ ਇਹ ਮੰਤਵ ਮੇਲ ਨਾ ਖਾਣ ਤਾਂ ਨਾ ਸਾਹਿਤ ਸੁੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਹ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਦਿਸਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਇੱਕ ਭਰਮ ਜਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ,ਜਿਹੜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸਨੂੰ ਧੁੰਦਲਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਲਾਗਤ ਜਾਂ ਲਗਾਵ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ।ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ,ਸਗੋਂ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਸੰਦਰਭ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਵਿਧੀ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੁਆਉਣਾ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।ਰਚਨਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਦਿਸਦੇ ਪਾਠ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਲੁਕਵਾਂ ਪਾਠ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਪਰ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਇਹ ਨਿਖੇੜ ਅਜੇ ਬਹੁਤਾ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।ਹੱਥਲੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਖੇੜ ਵੀ ਇਹਨਾ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਮਝਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋਵੇਗਾ।ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਜੇ ਪਹਿਲੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ,ਜਦਕਿ ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ,ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਹੋਵੇਗਾ,ਜਿਸਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।ਵਾਰਤਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਵਾਕ ਦਾ ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਅਰਥ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਨਾਸਬ ਜਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਅਸੀਂ ਇੱਕੋ ਥਾਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਵੀ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਮਹਾਨ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ।
ਇਹਨਾ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਖੇਤਰ ਸਾਹਿਤਾਲੋਚਨਾ ਹੈ।ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ,ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਇਤਿਹਾਸ,ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਉਭਰਦੀਆਂ ਦਿੱਸਣਗੀਆਂ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਸਾਹਿਤਾਲੋਚਨਾ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ।
ਲਾਈਨ 101 ⟶ 137:
*ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਥੇਬੰਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ (2006)
== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
| |||