ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਪਸ਼ੂਆਂ/ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ/ਸੰਕਲਪ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

'''ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂਆਂ/ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ/ਸੰਕਲਪ'''

ਅਸਾਨ ਵਿਚਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਹ ਇਹੋ ਆਖੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡਾ ਗੀਤ ਸੰਗੀਤ ਹੀ ਤਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਸਾਨ ਵਿਚਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣ ਦਾ ਢੰਗ ਹੈ। ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਲੰਮੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਘਾਲਣਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ। ਅਸਾਨ ਵਿਚਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਆ ਜਿਹੜਾ ਉਹ ਜੀਵਨ ਜਾਂਚ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ਤੇ ਜੀਵਨ ਜਾਂਚ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਬਣੀ-ਬਣਾਈ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਐਸਾ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਖੇਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਇੱਕ ਕੌਮ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕਦੇ ਵੀ ਜੜ੍ਹ ਅਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਦਾ ਹੀ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਸਿੱਖਿਆ, ਵਿੱਦਿਆ ਆਦਿ ਇਹ ਜ਼ਜ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚਵਿੱਚ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਜਿਹੜਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਆ ਉਹ ਇੱਕਲੇ ਕਹਿਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਵਰਤਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ।

       ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਸਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਢੰਗ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ, ਉਸ ਨੇ ਖਾਣਾ-ਪੀਣਾ-ਪਹਿਨਣਾ, ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ, ਬੋਲ-ਚਾਲ, ਵਰਤ-ਵਿਹਾਰ, ਆਦਿ ਸਿੱਖਿਆ ਅਸਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਭਿਆ ਹੋਣਾ ਸਮਾਜ ਉਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਚਾਰ ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ। ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਵਿਚਰਨਾ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਬੱਧ ਹੋ ਕੇ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ। ਜੇ ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਾਡੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ, ਵਿਵਹਾਰ ਹੈ।

       ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਪੱਕੀ ਠੱਕੀ ਵਿਰਾਸਤ ਜਾਂ ਜਮਾਂਦਰੂ ਗੁਣ ਕਰਕੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਸਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੀ ਬਕਾਇਦਾ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਅਚੇਤ ਜਾਂ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਤੇ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਸਿਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਹਿ ਲਈਏ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਮਨੁੱਖ ਇਹ ਗਿਆਨ ਹਾਸਿਲ/ਹਾਸਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ/ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਚੇਤਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਹੁਣ ਅੱਗੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਦਰਸਾਵਾਂਗੇ ਕਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅੱਗੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। Define ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੋ ਰੂਪ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ :

ਅਸਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਮੌਖਿਕ ਅਤੇ ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

'''ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ''' – ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਭਾਵ ਮੌਖਿਕ ਉਚਾਰਨ ਤੋਂ ਹੈ ਭਾਵ ਜੋ ਮੂੰਹ ਰਾਹੀਂ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇ ਉਹ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੋਕਧਾਰਾ ਜਾਂ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਪੀੜੀ ਦਰ ਪੀੜੀ ਮੌਖਿਕਤਾ ਰਾਹੀਂ ਸਾਡੇ ਲੋਕ ਮਨਾਂ ਤੱਕ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਲਿਖਤ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਅਤੇ ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

'''ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ-''' ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਵਿਚਵਿੱਚ ਉਚਰਿਤ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਬਜਾਇ ਚਿਤਰਕਾਰੀ ਸਿਲਪ ਕਲਾਵਾਂ, ਲੋਕ ਕਲਾਵਾਂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

       ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਦੱਸਣਾ ਕਿ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਅਸਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਕੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੌਖਿਕ ਤੌਰ ਜਾਂ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਜੋ ਇਕੱਲਾ ਕਹਿਰਾ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਾਂ ਇਹ ਇਕੱਲਾ ਕਹਿਰਾ ਨਹੀਂ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਕਿ ਇੱਕ ਲੋਕ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਾਂ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੋਕਸਾਹਿਤ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਂ ਲੋਕ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਇੱਕ ਲੋਕ ਸਮਹ ਦੀ ਇੱਕ ਆਪਣੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ ਕਥਾ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਸਿੱਖ ਕਥਾਵਾਂ, ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ ਤੋ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਕਲਾ ਤੇ ਲੋਕ ਕਾਵਿ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣਾਂਗੇ ਕਿ ਲੋਕ ਕਲਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ ਕਲਾ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜਿਆ ਚੱਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣਾ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਬਣਾਈਆ ਗਈਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ। ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹੋਣ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਜਾਣਾਗੇ ਕਿ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ ਕਥਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ :

'''ਲੋਕ ਕਥਾ-''' ਲੋਕ ਕਥਾ ਅਸਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਹੀ ਭਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਉਪਜੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਲੋਕ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਚੱਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਥਾ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਂਤ ਜਾਂ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲੋਕ-ਸਮੂਹ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਕਥਾ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀ ਜਾਂ ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ ਪੀੜੀ-ਦਰ-ਪੀੜੀ ਰਾਹੀਂ ਚੱਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੋਕ-ਕਾਵਿ- ਲੋਕ ਕਾਵਿ, ਲੋਕ ਕਥਾ, ਲੋਕ ਕਹਾਣੀ, ਲੋਕ ਗਾਥਾ, ਬੁਝਾਰਤਾਂ, ਅਖਾਣ, ਮੁਹਾਵਰੇ, ਚੁਟਕਲੇ ਆਦਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ-ਕਥਾ ਲਈ ਲੋਕ-ਵਾਰਤਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਲੋਕ ਕਥਾ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਬਾਤਾਂ’ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਤਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ:

ਮਿੱਥ ਕਥਾ, ਦੰਤ ਕਥਾ, ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਥਾ ਅਰਥਾਤ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ। ਮਿੱਥ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉਪਰ ਆਧਾਰਤ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਜਾਂ ਪੌਰਾਣਿਕ ਪੁਰਾਣੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ, ਪੂਰਵ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ ਕੋਈ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ। ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸੂਭਾਅ ਪੇਂਡੂ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੱਛਵੀਂ ਵਿਦਮਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਕ-ਕਥਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਦਰਸਾਇਆ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੈ।

'''ਦੰਤ ਕਥਾ-''' ਦੰਤ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਆਧਾਰਿਤ ਉਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚਵਿੱਚ ਜੋ ਘਟਨਾ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ, ਦੰਤ ਕਥਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਜਦੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਜੋ ਮਿਥਹਾਸ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚਵਿੱਚ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਦੇ ਕੋਈ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਜਾਂ ਪੇਂਡੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦਾਦਾ ਜਾਂ ਦਾਦੀ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਜੋ ਵੀ ਪੁਰਾਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਰਾਜੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਿੱਥ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹੁਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਦੰਤ ਕਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।  

       ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਲੋਕ ਕਥਾ ਭਾਗ ਹਨ ਜਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਜਾਂ ਭਾਗ ਹਨ। ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ ਅਸਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੁਰਾਣੀ ਘਟਨਾ ਪੁਰਾਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਤ ਕਥਾਵਾਂ, ਪਸ਼ੂ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਵੰਨਗੀਆਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਵੀ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਹੈ। ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂਆਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ।

ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪੁਰਾਣੀ ਕਹਾਣੀ ਪਿਆਸਾ ਕਾਂ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕੰਕਰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਘੜੇ ਵਿਚਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਹੁੰਦਾ ਘਟ ਆ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਕਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ ਫਿਰ ਉਹ ਕੰਕਰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨੇ ਉਸ ਘੜੇ ਵਿਚਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੰਦਾ ਤੇ  ਉਸ ਮੂੰਹ ਆ ਜਿਹੜਾ ਉਹ ਪਾਣੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਬੁਹਤ ਸਾਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਵਿਚਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲੋਕ ਬਾਤਾਂ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਵੱਡਾ ਭੰਡਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਬਾਤਾਂ ਸੁਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

       ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰੂਪ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਤਰ ਕੋਈ ਵੀ ਪਸ਼ੂ ਜਾਂ ਜਾਨਵਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਸਮਾਜ ਵਿਚਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਮਨੁੱਖ/ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਸੋਚਦਾ ਅਤੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚਵਿੱਚ ਮੁਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਜਾਂ ਕੰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਵੰਨਗੀ ਮੁਢੀਆਂ ਦੀ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਲੱਭਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੋਰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਉਂ ਝੁਰਦਾ ਹੈ, ਕੋਇਲ ਕਿਉਂ ਕਾਲੀ ਹੈ। ਚਿੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੁਰਮੇ ਰੰਗੀਆਂ ਕਿਉਂ ਹਨ। ਤੀਜੀ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਹ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪੰਛੀ ਜਾਂ ਪਸ਼ੂ ਨਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕੁੱਤਾ ਰਾਜਾ ਮਗਰਮੱਛ ਰਾਜਾ, ਬਾਂਦਰ, ਪਰੀ, ਬਿੱਲੀ, ਚੋਕਾ ਪਈ ਦੇਵੇ ਆਦਿ ਕਹਾਣੀਆਂ। ਚੌਥੀ ਕਿਸਮ ਵਿਚਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੋਰ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਆ ਜਿਹੜਾ ਉਹ ਗੌਣ ਪਾਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾ ਦੇ ਕੋਈ ਵੀ ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਤਕਲੀਫਾਂ ਔਕੜਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿਚਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸੋਨੇ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀ ਸੁੰਦਰੀ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚਵਿੱਚ ਚੂਹਾ ਅਤੇ ਬਿੱਲੀ ਨਾਇਕ ਦੀ ਗੁੰਮ ਹੋਈ ਮੁੰਦਰੀ ਨੂੰ ਲੱਭਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਛੱਤ ਜਾਂ ਬਨੇਰੇ ਉੱਪਰ ਕਾਂ ਬੋਲੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਣਿਆ ਕਿ ਅੱਜ ਕਿਸੇ ਘਰ ਵਿਚਵਿੱਚ ਆਉਣਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਬੂਤਰ ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਜਾਂ ਨੈੱਟ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਸਮੇਂ ਕਬੂਤਰ ਹੀ ਚਿੱਠੀਆਂ ਜਾਂ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਇਸ ਤਰਾਂ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਬੁਹਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜੇ ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੂਰਨ ਤੇ ਸੁੰਦਰਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੈਸੇ ਨੂੰ ਤੈਸਾ ਇਹ ਬਗਲੇ ਤੇ ਚਲਾਕ ਲੂੰਬੜੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀ “ਲਾਲਚ ਬੁਰੀ ਬਲਾ ਹੈ” ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲਾਲਚੀ ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਲਾਲਚ ਬੁਰੀ ਬਲਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਲੋਕ-ਕਾਵਿ ਬਾਰੇ ਜਾਵਾਂਗੇ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ-ਕਾਵਿ ਹੁੰਦਾ ਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

'''ਲੋਕ ਕਾਵਿ-''' ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਂ ਲੋਕ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਕੱਲੇ ਇਕਹਿਰੇ ਵਿਅਕਤੀ/ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇਹ ਲੋਕ-ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੁਹਾਗ ਦੇ ਗੀਤ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਰੀਆਂ ਅਖਾਣਾਂ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਵਿਚਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਵਿਚਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਬੁਝਾਰਤਾਂ/ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਤੇ ਅਖਾਣਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਪਸ਼ੂਆਂ ਪੰਛੀਆਂ/ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਇਹਨਾਂ ਉਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਵਿਚਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਅਖਾਣਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜੋ ਪਸ਼ੂਆਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਖਾਣਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਕਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ (ਰੂਪ) ਬਾਰੇ ਦਰਸਾਵਾਂਗੇ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸ ਹੀ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਜਾਂ ਰੂਪ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਉਹ ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚਵਿੱਚ ਉਚਰਿਤ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਬਜਾਏ ਚਿਤਰਕਾਰੀ ਸ਼ਿਲਪ ਕਲਾਵਾਂ ਆਦਿ ਇਸ ਵਿਚਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਵਿਚਵਿੱਚ ਬਿੰਬ ਅਤੇ ਚਿਤਰਕਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪ ਕਲਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਅਸੀਂ ਹੁਣ ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ/ਰੂਪ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਵੰਡਦੇ ਹਾਂ।

ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ/ਰੂਪ ਦੇ ਇੱਕ ਭਾਗ ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਰੀਤਾਂ ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦਰਸਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਜਾਵਾਂਗੇ।

ਅਸਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰੀਤਾਂ ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਉਹ ਰੀਤ ਰਸ਼ਮਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆ ਜੋ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਉਘੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਅਨਾਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਜਾਦੂਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਔਰਤ ਦੀ ਜਾਣਨ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਹਰ ਔਰਤ ਦੀ ਜਣਨ ਯੋਗਤਾ ਜਾਦੂਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਯੋਗਤਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਆ ਜਿਹੜੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿਚਵਿੱਚ ਦੰਵਦ ਆਤਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇ ਰਾਹੀਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।

ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਹ ਜਾਦੂ-ਟੂਣਾ ਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਹੈ :

'''ਟੂਣਾ-''' ਟੂਣਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਇਹ ਚੱਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਡੰਗਰਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰੀ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਟੂਣਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪਸ਼ੂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਾਹੀਂ/ਥਾਈਂ ਲੰਘਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ/ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਮੰਤਰੇ ਪਾਣੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਛਿੱਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੂਣੇ ਵਿਚਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਨਵਰ ਦਾ ਮਾਸ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਮੁਰਗਾ ਜਾਂ ਬੱਕਰੇ ਦਾ ਮਾਸ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਪਚਲਿਤ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬੱਕਰੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰ ਦੀ ਬਲੀ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਕੰਮ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹ ਸਕੇ।

ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ/ਰੂਪ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਵਾਂਗੇ ਜਾਂ  ਜਾਵਾਂਗੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੈਰ ਮੌਖਿਕ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭਾਗ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ ਕਲਾਵਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕਸੀਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੈ ਜਾਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ।

ਲੋਕਾਂ ਕਲਾਵਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ ਦੇ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੋ ਕਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਕਲਾਵਾਂ ਦਿੱਤਾ ਨਾਮ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਮਾਨਵੀ ਜਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਲੋਕ ਧੰਦੇ, ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ਼, ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਆਦਿ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਲੋਕ-ਕਲਾਵਾਂ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਅੰਗ ਹਨ।

ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਉਪਰ ਪਏ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵੱਸੀਆਂ ਹੋਈਆ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚਵਿੱਚ ਰੁਪਮਾਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਗ ਲੋਕ ਕਲਾਵਾਂ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਕਲਾ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਹੈ। ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਈ ਹੁਣ ਵੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਕੱਚੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਜਾਂ ਕੰਧੋਲੀਆਂ ਉੱਪਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮੋਰਨੀਆਂ ਮੋਹ ਚਿੜੀਆਂ ਕਿਰਲੇ ਸੱਪ ਸੱਪਲੀਆਂ ਆਦਿ ਮਿਟੀ ਨਾਲ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਲੋਕ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਕਲਾ ਕਸੀਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਵੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਹੁਣ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਸੀਦਾਕਾਰੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਾਦਰ ਤੇ ਕਸੀਦਾ ਕਾਰੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਕਸੀਦਾਕਾਰੀ ਵਿਚਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੀ ਕਸੀਦਾਕਾਰੀ ਔਰਤਾਂ ਵਲੋਂ ਕੀਦਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚਵਿੱਚ ਲੋਕ ਹੱਥ ਖੱਡੀ ਨਾਲ ਦਰੀਆਂ ਵੀ ਬੁਣਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਲੋਕ ਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮੋਰਾਂ ਚਿੜੀਆਂ ਸੱਪਾਂ ਆਦਿ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੀ ਕਸੀਦਾਕਾਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ।