ਫ਼ਰੀਡਰਿਸ਼ ਐਂਗਲਸ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ
ਸਮੱਗਰੀ ਮਿਟਾਈ ਸਮੱਗਰੀ ਜੋੜੀ
ਛੋ added Category:ਮੌਤ 1895 using HotCat |
Satdeepbot (ਗੱਲ-ਬਾਤ | ਯੋਗਦਾਨ) ਛੋ clean up ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ AWB |
||
ਲਾਈਨ 23:
| ਹੋਰ_ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਦਵਾਰ =
}}
'''ਫ਼ਰੀਡਰਿਸ਼ ਐਂਗਲਸ''' (ਜਰਮਨ
==ਜੀਵਨੀ==
===ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ===
ਐਂਗਲਸ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਨਵੰਬਰ 1820 ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਬਾਰਮੇਨ (ਹੁਣ ਜਰਮਨੀ ਦਾ ਵੁਪਪੇਟਰਲ) ਨਾਮਕ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।<ref>A copy of Frederick Engels' birth certificate is located on page 577 of the ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 2'' (New York: International Publishers, 1975).</ref> ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਾਰਮੇਨ ਇੱਕ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਉਦਯੋਗਕ ਨਗਰ ਸੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਪਿਤਾ ਫਰੈਡਰਿਕ ਸੀਨੀਅਰ ਇੱਕ ਧਨੀ ਕਪਾਹ ਵਪਾਰੀ ਸਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ [[ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟ]] ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਵੀ ਬੇਹੱਦ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ [[ਨਾਸਤਿਕ]] ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਣਬਣ ਵਧਦੀ ਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਮਾਂ ਅਲਿਜਾਬੈਥ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1848 ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਇੱਕ ਖਤ ਤੋਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਲਿਜਾਬੇਥ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਅੱਗੇ ਨਾ ਵਧ ਕੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖਤ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, “ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਚਲੇ ਗਏ ਹੋ ਬੇਟੇ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਅਜਨਬੀਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਤਕਲੀਫ ਦੀ ਜਿਆਦਾ ਚਿੰਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਜਰਾ ਵੀ ਫਿਕਰ ਨਹੀਂ। ਈਸ਼ਵਰ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕੀ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅੱਜ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾ ਗਿਰਫਤਾਰੀ ਵਾਰੰਟ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਕੰਬਣ ਲੱਗੇ।” ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਇਹ ਖਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਬੈਲਜੀਅਮ ਦੇ ਬਰਸੇਲਸ ਵਿੱਚ ਭੂਮੀਗਤ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਏਂਗਲਜ਼ ਸਿਰਫ਼ 18 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਹੀ ਛੱਡ ਦੇਣੀ ਪਈ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬਰੇਮੇਨ ਦੇ ਇੱਕ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਆਨਰੇਰੀ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਪਰਿਜਨਾਂ ਦਾ ਸੋਚਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦੇ ਜਰੀਏ ਏਂਗਲਜ਼ ਵਿਵਹਾਰਕ ਬਣਨਗੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਨਾਮ ਕਮਾਉਣਗੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਬਰੇਮੇਨ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਜਰਮਨ ਦਾਰਸ਼ਨਕ [[ਹੀਗਲ]] ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ
===ਇੰਗਲੈਂਡ===
ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1842 ਵਿੱਚ 22 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਏਰਮਨ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਮਿਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕਪੜੇ ਸਿਉਣ ਦੇ ਧਾਗੇ ਬਣਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਪੁਰਨਵਿਚਾਰ ਕਰਨਗੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਂਦੇ ਵਕਤ ਏਂਗਲਜ਼ ਰੀਨਸ਼ੇ ਜੇਤੁੰਗ ਦੇ ਦਫਤਰ ਹੁੰਦੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਏਂਗਲਜ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਹੀਗਲਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਾਰਕਸ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਹੀਗਲਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਮਜਦੂਰ ਤੀਵੀਂ ਮੈਰੀ ਬਰੰਸ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਥ 1862 ਵਿੱਚ ਬਰਨਜ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੱਕ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਪ੍ਰੰਪਰਕ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਹਲਾਉਣ ਵਾਲੀ
===ਪੈਰਿਸ===
ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ 1844 ਵਿੱਚ ਜਰਮਨੀ ਪਰਤਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ। ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਸਫਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਪੈਰਿਸ ਗਏ। ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਰੀਨਸ਼ੇ ਜੇਤੁੰਗ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1843 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਾਰਕਸ ਪੈਰਿਸ ਪਲਾਇਨ ਕਰ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ 1843 ਤੋਂ ਉੱਥੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਮਾਰਕਸ ਡਾਉਚੇ ਫਰਾਂਸਿਸੋਇਚੇ ਜਾਰਬਾਖੇਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ 28 ਅਗਸਤ 1844 ਨੂੰ ਪਲੇਸ ਡੂ ਪੇਲਾਇਸ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਕੈਫੇ ਡੇ ਲਿਆ ਰੇਜੇਂਸ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਡੂੰਘੇ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਇਹ ਦੋਸਤੀ ਤਾ ਉਮਰ ਕਾਇਮ ਰਹੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਪੈਰਿਸ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਵਿਤਰ ਪਰਵਾਰ (ਹੋਲੀ ਫੈਮਿਲੀ) ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਫਰਵਰੀ 1845 ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਜਵਾਨ ਹੀਗਲਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਬੌਅਰ ਬੰਧੂਆਂ ਉੱਤੇ ਚੋਟ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਏਂਗਲਜ਼ 06 ਸਤੰਬਰ 1844 ਨੂੰ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਬਾਰਮੇਨ ਸਥਿਤ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਰਤ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ''[[ਦ ਕੰਡੀਸ਼ਨ ਆਫ ਦ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਰਕਿੰਗ ਕਲਾਸ]]'' ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੰਸਕਰਨ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਮਈ 1845 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ।
===ਬਰਸੇਲਸ===
ਫ਼ਰਾਂਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 03 ਫਰਵਰੀ 1845 ਨੂੰ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਦੇਸ ਨਿਕਾਲੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਪੁਤਰੀ ਸਹਿਤ ਬੈਲਜੀਅਮ ਦੇ ਬਰਸੇਲਸ ਵਿੱਚ
===ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਵਾਪਸੀ===
ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ 1848 ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੋ ਗਈ ਜਿਨ੍ਹੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪੱਛਮ ਯੂਰਪੀ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਚਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਪਰਤਣ ਉੱਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਉਹ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਕਾਲੋਨ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬਸ ਗਏ। ਕਾਲੋਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ
===ਦੁਬਾਰਾ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ===
ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਦਾਸ ਕੈਪੀਟਲ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਆਰਥਕ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਉਸੇ ਪੁਰਾਣੀ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਇਹ ਕੰਮ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਖਾਨੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਖੁਫੀਆ ਪੁਲਿਸ ਏਂਗਲਜ਼ ਉੱਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮੈਰੀ ਬਰੰਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਾਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਛਿਪ ਕੇ ਰਹੇ ਸਨ1 ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਮਿਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਸਮਾਂ ਕੱਢਕੇ [[ਦ ਪੀਜੈਂਟ ਵਾਰ ਇਨ ਜਰਮਨੀ]] ਨਾਮਕ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਲੇਖ ਲਿਖਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦਫਤਰ ਕਲਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ 1864 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਿਲ ਵਿੱਚ ਭਾਗੀਦਾਰ ਵੀ ਬਣ ਬੈਠੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ
===ਅੰਤਮ ਸਾਲ===
ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ [[ਦਾਸ ਕੈਪੀਟਲ]] ਦੇ ਅਧੂਰੇ ਰਹੇ ਗਏ ਖੰਡਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ''[[ਪਰਵਾਰ, ਨਿਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਉਤਪਤੀ]]'' ਵਰਗੀ ਵਿਲੱਖਣ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪਰਾਵਾਰਕ ਢਾਂਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਬਦਲਾ ਆਏ ਹਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਉਦੇ ਦਰਅਸਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੌਂਪਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ 1895 ਵਿੱਚ ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਗਲੇ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
==ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਿਤਾਬਾਂ==
*ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਮੈਨੀਫੇਸਟੋ (
*ਦ ਹੋਲੀ ਫੈਮਿਲੀ (
*ਪਰਵਾਰ, ਨਿਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ (1884)
*ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ (
* ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ
* ਐਂਟੀ ਡੂਹਰਿੰਗ
|