ਰੁਕਮਾਬਾਈ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

'''ਰੁਕਮਾਬਾਈ''' ਜਾਂ '''ਰਕਮਾਬਾਈ''' (1864-1955), ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨਾਰੀ ਸੀ ਜੋ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਿਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਨਾਰੀ ਡਾਕਟਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਏਜ ਆਫ ਕਾਂਸੇਂਟ ਐਕਟ , 1891 ਕਨੂੰਨ ਬਣਿਆ। ਉਹ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਂਨੀ ਸਾਲ ਦੇ ਦੁਲਹੇ ਦਾਦਾਜੀ ਭਿਕਾਜੀ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਪਣੀ ਵਿਧਵਾ ਮਾਤਾ ਜੈਅੰਤੀਬਾਈ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਰਹੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਤੱਦਤਦ ਸਹਾਇਕ ਸਰਜਨ ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਦਾਦਾਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨੇ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਤਰੇਏ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸਦੇ ਇਸ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ 1884 ਤੋਂ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਲੜੀ ਚੱਲੀ, ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਚਰਚਾ ਹੋਈ। ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਪੜਾਈਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਨਾਰੀ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ। ਉਸਦੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਕਟਰੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਲੰਦਨ ਸਕੂਲ ਆਫ ਮੈਡੀਸਨ ਵਿੱਚ ਭੇਜਣ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਇੱਕ ਫੰਡ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਗਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਨਾਰੀ ਡਾਕਟਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ (ਆਨੰਦੀਬਾਈ ਜੋਸ਼ੀ ਦੇ ਬਾਅਦ) ਬਣਕੇ 1895 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਪਰਤੀ, ਅਤੇ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੀ।

ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਦਾ ਜਨਮ ਜਨਾਰਦਨ ਪਾਂਡੁਰੰਗ ਅਤੇ ਜੈਅੰਤੀਬਾਈ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਸੁਤਾਰੀਆਂ (ਸੁਤਾਰ) ਦੇ ਸਮੁਦਾਏ ਤੋਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਜਨਾਰਦਨ ਪਾਂਡੁਰੰਗ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ , ਤਾਂ ਜੈਅੰਤੀਬਾਈ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ, ਜੋ ਤੱਦਤਦ ਕੇਵਲ ਅੱਠ ਬਰਸ਼ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਗਿਆਰਾਂ ਦੀ ਹੋਈ, ਤੱਦਤਦ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦਾਦਾਜੀ ਭਿਕਾਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਉਂਨੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੈਅੰਤੀਬਾਈ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਧੁਰ, ਡਾ. ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ ਲੇਕਿਨ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਫਰੀ ਗਿਰਜਾ ਘਰ ਮਿਸ਼ਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਤੋਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਘਰ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ।ਕੀਤੀ। ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਪ੍ਰਾਥਨਾ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਆਰੀਆ ਨਾਰੀ ਸਮਜ ਦੀਆਂ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰ ਬੈਠਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨੇਮੀ ਸਨ।<ref name="consent">{{cite journal|doi=10.1177/026272809201200202|title=The Age of Consent Act (1891) Reconsidered: Women's Perspectives and Participation in the Child-Marriage Controversy in India|journal=South Asia Research|volume=12|issue=2|pages=100–118|year=1992|last1=Anagol-Mcginn|first1=Padma}}</ref> ਦਾਦਾਜੀ ਦੀ ਮਾਂ ਨਾ ਰਹੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਮਾ ਨਰਾਇਣ ਧਰਮਾਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਲਗਾ। ਧੁਰਮਜੀ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨੇ ਦਾਦਾਜੀ ਨੂੰ ਆਲਸ ਅਤੇ ਆਵਾਰਗੀ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ। ਧਰਮਾਜੀ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਖੇਲ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਆਤਮਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਨੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਧਰਮਾਜੀ ਦੇ ਘਰ ਦਾਦਾਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਨੇ ਉਸਦੇ ਇਸ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਮਾਰਚ 1884 ਵਿੱਚ, ਦਾਦਾਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਕੀਲਾਂ ਚਾਕ ਅਤੇ ਵਾਕਰ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਭੇਜਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਨੂੰ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਨੇ ਸਿਵਲ ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਹ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਾਇਨੇ, ਗਿਲਬਰਟ ਅਤੇ ਸਯਾਨੀ ਵਕੀਲਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਲੋਂ , ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੇ ਦਾਦਾਜੀ ਨਾਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਦਾਦਾਜੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਸੀ ਕਿ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਦੂਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਸਕਦੀ ਸੀ। <ref name="case">{{cite book|title=Enslaved Daughters|publisher=Oxford University Press|year=2008|chapter=Rukhmabai and Her Case|doi=10.1093/acprof:oso/9780195695731.003.0001|author=Chandra, Sudhir|editor=Chandra, Sudhir}}</ref>

ਦਾਦਾਜੀ ਭਿਕਾਜੀ ਬਨਾਮ ਰੁਖਮਾਬਾਈ,1885 ਨੂੰ ਭਿਕਾਜੀ ਦੇ ਵਿਵਾਹਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰਸਥਾਪਨਾ ਮੰਗਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਸਟਿਸ ਰਾਬਰਟ ਹਿੱਲ ਪਿਨਹੇ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਿਨਹੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੁਨਰਸਥਾਪਨਾ ਬਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਉਦਾਹਰਣ ਇੱਥੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਨੂੰਨ ਸਹਿਮਤ ਸਿਆਣੇ ਬਾਲਗਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਨੂੰਨ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਕਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਉਸ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਸਦੇ ਲਾਚਾਰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਪਿਨਹੇ ਇਸ ਆਖਰੀ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ 1886 ਵਿੱਚ ਮਾਮਲਾ ਦੁਵਾਰਾ ਮੁਕੱਦਮੇ ਲਈ ਆਇਆ। ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਦੇ ਵਕੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਡੀ ਇਨਵੱਰਿਟੀ ਜੂਨੀਅਰ ਅਤੇ ਤੇਲੰਗ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਨੇ ਰੌਲਾ ਪਾਇਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਨੂੰਨ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੀ ਪਾਕੀਜ਼ਗੀ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਪਿਨੇਹੇ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ।<ref name="Lahiri2013">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=sfGOAQAAQBAJ&pg=PA13|title=Indians in Britain: Anglo-Indian Encounters, Race and Identity, 1880-1930|last=Lahiri|first=Shompa|date=2013-10-18|publisher=Routledge|isbn=9781135264468|pages=13–|access-date=4 March 2014}}</ref> ਪਿਨੇਹੇ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਕੜੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਨਰਾਇਣ ਮੰਡਲਿਕ (1833 - 89) ਦੁਆਰਾ ਕਢੇ ਜਾਂਦੇ ਐਂਗਲੋ-ਮਰਾਠੀ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰ ''ਨੇਟਿਵ ਓਪਿਨਿਅਨ'' ਵਲੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਦਾਦਾਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਲੋਕਮਾਨਿਆ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਇੱਕ ਪੂਨਾ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰ,'' ਮਰਾਠਾ'' ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪਿਨੇਹੇ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਈ ਅਤੇ ਉਹ ਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ, [[ਟਾਈਮਸ ਆਫ ਇੰਡੀਆ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਲੇਡੀ ਦੇ ਕਲਮੀ-ਨਾਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਲਿਖੇ ਗਏ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਮਾਮਲੇ ਦੌਰਾਨ (ਅਤੇ ਇਸਤੋਂਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ) ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਿਆਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਿਆ ਕਿ ਲੇਖਕ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਗਵਾਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੇ ਆਰ ਕੀਰਤੀਕਰ (1847-1919), ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਚਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੀਰਤੀਕਰ ਹਾਲਾਂਕਿ ਦਾਦਾਜੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਕਈ ਨੁਕਤਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਬਹਿਸ ਚੱਲਦੀ ਹੈ - ਹਿੰਦੂ ਬਨਾਮ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਕਾਨੂੰਨ, ਬਾਹਰ ਬਨਾਮ ਅੰਦਰ ਤੋਂ ਸੁਧਾਰ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਿਵਾਜ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ 18 ਮਾਰਚ 1886 ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਸਰ ਚਾਰਲਸ ਸਾਰਜੇਂਟ ਅਤੇ ਜਸਟਿਸ ਫੱਰਨ ਨੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। 4 ਫਰਵਰੀ 1887 ਨੂੰ ਜਸਟਿਸ ਫੱਰਨ ਨੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਜਰੀਏ ਹੈਂਡਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਏ ਅਤੇ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਦੇ ਬਜਾਏ ਅਧਿਕਤਮ ਸਜਾ ਭੁਗਤੇਗੀ। ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਅੱਗੇ ਹੋਰ ਉਥੱਲ-ਪੁਥਲ ਅਤੇ ਬਹਿਸ ਹੋਈ।<ref name="Cite journal">{{Cite journal}}</ref> ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਨੇ ਕੇਸਰੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਦੀ ਅਵਗਿਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਅਤੇ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। [[ਮੈਕਸ ਮੂਲਰ|ਮੈਕਸ ਮੁਲਰ]], ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰਸਤਾ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਗਈ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਮਾਧਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਕਲਪਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਜੱਜ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।<ref>{{Cite book|title=Disorder in the Court: Trials and Sexual Conflict at the Turn of the Century|last=Robb, George|last2=Erber, Nancy|publisher=Springer|year=1999|pages=42–44}}</ref>

{{Quote box|quote = ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਇਹ ਭਗਵਾਨ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਰਾਣੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਹਾਂ, ਜਿਸਦੀ ਚੰਗੇਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅਜਿਹੀ ਸਰਕਾਰ ਸਾਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਨਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਕਿਸ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੋਲ ਵਰਤਮਾਨ ਦੁਖਾਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ? ਸਾਡੀ ਰਾਣੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸਿੰਹਾਸਨ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣ ਦੇ 50ਵਾਂ ਸਾਲ ਇਸਦਾ ਜੁਬਲੀ ਸਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਛੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਤਤਪਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਮਾਂ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਛਾ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਮਾਮੂਲੀ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਮਾਂ ਕੀ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਖਾਂ ਭਾਰਤੀ ਬੇਟੀਆਂ ਵਲੋਂ ਇੱਕ ਗਹਿਰੀ ਅਪੀਲ ਸੁਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਕਨੂੰਨ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਰਲ ਸ਼ਬਦ ਦਿੰਦੀ ਹੈ - ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ 15 ਤੋਂ ਘੱਟ &amp;nbsp; ਉਮਰ &amp;nbsp; ਦੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਤੇ ਕਨੂੰਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਅਗਿਆਨੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਬਾਲ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਾਕ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਜੁਬਲੀ ਸਾਲ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪਰਗਟਾ ਦੀ ਖੁੱਲ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਕਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਸ਼ੋਭਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਦਿਨ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਜੇਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਇਹ ਕਿਰਪਾ ਕੀਤੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਹਰ ਸੰਭਵ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਅਰਥ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ, ਪਿਆਰੀ ਔਰਤ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਬਰ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ, ਜਿਸਦੇ ਲਈ ਮਾਫੀ ਮੰਗਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੇ ਨਾਲ - ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ, ਰੁਖਮਾਬਾਈ ।ਰੁਖਮਾਬਾਈ।| source =|source=[http://trove.nla.gov.au/newspaper/article/149538620 ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਡੇਲੀ ਟੇਲੀਗਰਾਫ, 15 ਜੁਲਾਈ 1887, ਪੰਨਾ 2]}}ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਲੜੀ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਜਿਸਨੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ, ਉਸਨੇ ਰਾਣੀ ਵਿਕਟੋਰਿਆ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਖਾਰਿਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤ। ਜੁਲਈ 1888 ਵਿੱਚ, ਦਾਦਾਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਕੋਲੋਂ ਦੋ ਹਜਾਰਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੇ ਭੁਗਤਾਨ ਬਦਲੇ ਆਪਣਾ ਦਾਅਵਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਤਦ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਣ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਈ<ref>{{ name="Cite journal}}<"/ref> ।ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੇ ਬੇਹਰਾਮਜੀ ਮਲਾਬਾਰੀ (1853-1912) ਵਰਗੇ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਲਿਖਿਆ। <ref>{{Cite book|url=https://archive.org/stream/lifelifeworkofbe00shahiala#page/112/mode/2up/|title=The Life and Life-work of Behramji M. Malabari|last=Malabari, Behramji M.|publisher=Education Society|year=1888|editor-last=Giduma, Dayaram|location=Bombay|pages=113–117|chapter="A Hindu Lady"- and her woes}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://archive.org/stream/lifelifeworkofbe00shahiala#page/132/mode/2up/|title=The Life and Life-work of Behramji M. Malabari|last=Malabari, Behramji M.|publisher=Education Society|year=1888|editor-last=Giduma, Dayaram|location=Bombay|pages=132–134|chapter=Rukhmabai and Damayanti}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://archive.org/stream/lifelifeworkofbe00shahiala#page/222/mode/2up/|title=The Life and Life-work of Behramji M. Malabari|last=Malabari, Behramji M.|publisher=Education Society|year=1888|editor-last=Giduma, Dayaram|location=Bombay|pages=222–248|chapter=Dadaji versus Rukhmabai}}</ref> ਇਹ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਰੁਚੀ ਦੇ ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀ ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਰਚਾਵਾਂ ਛਿੜੀਆਂ ਸਨ।<ref>{{Cite book|title=Empire in Question: Reading, Writing, and Teaching British Imperialism|last=Burton, Antoinette|publisher=Duke University Press|year=2011|pages=199–201}}</ref> ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਪ੍ਚਾਰ ਨੇ ਉਮਰ ਸਹਿਮਤੀ ਅਧਿਨਿਯਮ 1891 ਦੇ ਪਾਰਿਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੇ ਬ੍ਰਿਟੀਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਗੈਰਕਾਨੂਨੀ ਕੀਤਾ।<ref name="Rappaport2003">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=NLGhimIiFPoC&pg=PA429|title=Queen Victoria: A Biographical Companion|last=Rappaport|first=Helen|publisher=ABC-CLIO|year=2003|isbn=9781851093557|page=429}}</ref>

== ਲੋਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚਵਿੱਚ ==