ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਦਾ ਜਨਮ ਨਿਜ੍ਹਨੀ ਨੋਵਗੋਰੋਦ ( ਆਧੁਨਿਕ ਗੋਰਕੀ ) ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਗੋਰਕੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਤਰਖਾਣ ਸਨ । 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਗੋਰਕੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । 1884 ਵਿੱਚ ਗੋਰਕੀ ਦੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀਆਂ ਨਾਲ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਹੋਈ । 1888 ਵਿੱਚ ਗੋਰਕੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ । 1891 ਵਿੱਚ ਗੋਰਕੀ ਦੇਸ਼ਭਰਮਣ ਕਰਨ ਗਏ । 1892 ਵਿੱਚ ਗੋਰਕੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ਮਕਾਰ ਚੁਦਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ । ਗੋਰਕੀ ਦੀਆਂ ਅਰੰਭਕ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦਾ ਮੇਲ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਬਾਜ਼ ਦਾ ਗੀਤ ( 1895 ) , ਤੂਫਾਨੀ ਬਾਜ਼ ਦਾ ਗੀਤ ( 1895 ) ਅਤੇ ਬੁੱਢੀ ਇਜਰਗੀਲ ( 1901 ) ਨਾਮਕ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਦੋ ਨਾਵਲਾਂ , ਫੋਮਾ ਗੋਰਦੇਏਵ ( 1899 ) ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਜਣੇ ( 1901 ) ਵਿੱਚ ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । 1899 - 1900 ਵਿੱਚ ਗੋਰਕੀ ਦੀ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਚੈਖਵ ਅਤੇ ਲੇਵ ਤਾਲਸਤਾਏ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਉਸੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਗੋਰਕੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲੱਗੇ । 1901 ਵਿੱਚ ਉਹ ਫਿਰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲ਼ਾ ਪਾਣੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । 1902 ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਅਕਾਦਮੀ ਨੇ ਗੋਰਕੀ ਨੂੰ ਆਨਰੇਰੀ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਰੂਸੀ ਜਾਰ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ▼

ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਅਨੇਕ ਡਰਾਮਾ ਲਿਖੇ , ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਦੇ ਬੱਚੇ ( 1905 ) , ਅਸੱਭਯ ( 1905 ) , ਤਹਖਾਨੇ ਵਿੱਚ ( 1902 ) ਆਦਿ , ਜੋ ਬੁਰਜੁਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ । ਗੋਰਕੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਬੋਲਸ਼ੇਵਿਕ ਅਖਬਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । 1905 ਵਿੱਚ ਗੋਰਕੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲੈਨਿਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ । 1906 ਵਿੱਚ ਗੋਰਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਗਏ , ਉਥੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆ ਲਿਖੀ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਬੁਰਜੁਆ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਪਤਨ ਦਾ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਚਿੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਡਰਾਮਾ ਵੈਰੀ ( 1906 ) ਅਤੇ ਮਾਂ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ( 1907 ) ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਬੁਰਜੁਆ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਵਣਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਹ ਹੈ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਮਜਦੂਰ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਦਿੱਤਾ । ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਇਸ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ । 1905 ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਹਾਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਇੱਕ ਲਘੂ ਨਾਵਲ - ਪਾਪਾਂ ਦੀ ਮੰਜੂਰੀ ( ਇਸਪਾਵੇਦ ) ਲਿਖਿਆ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਭੁੱਲਾਂ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਇਸਦੀ ਸਖ਼ਤ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਆਖਰੀ ਲੋਕ ਅਤੇ ਗੈਰਜਰੂਰੀ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ( 1911 ) ਵਿੱਚ ਸਾਮਾਜਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਹੈ । ਮਨਮੌਜੀ ਆਦਮੀ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ( 1910 ) ਬੁਰਜੁਆ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦਾ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਵਰਣਨ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਬੋਲਸ਼ਵਿਕ ਸਮਾਚਾਰਪਤਰਾਂ ਜਵੇਜਦਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਵਦਾ ਲਈ ਅਨੇਕ ਲੇਖ ਵੀ ਲਿਖੇ । 1911 - 13 ਵਿੱਚ ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਇਟਲੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ , ਮਨੁੱਖ , ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਅਕੇਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । 1912 - 16 ਵਿੱਚ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਤਕਾਲੀਨ ਰੂਸੀ ਮੇਹਨਤਕਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ▼

ਅਸਮਰਥ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਮਰਥ ਲੇਖਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਨਮਾਨ , ਕੀਰਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਮਿਲੀ , ਓਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਉਹ ਕਰਾਂਤੀਦ੍ਰਸ਼ਟਾ ਅਤੇ ਯੁਗਦ੍ਰਸ਼ਟਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ । ਜਨਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਚੀਖ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆਪ ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ - ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਫ਼ਰਤ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਚੀਖ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ । ▼

ਇਸ ਪਹਿਲੀ ਚੀਖ ਦੀ ਘਟਨਾ ੧੮੬੮ ਈ . ਦੀ 28 ਮਾਰਚ ਦੀ 2 ਵਜੇ ਰਾਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਨਫ਼ਰਤ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਇਹ ਚੀਖ ਅੱਜ ਇੰਨੇ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਹ ਅਜੋਕਾ ਕੌੜਾ ਸੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਗੋਰਕੀ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਅਤਿ ਕੌੜਾ ਹੈ । ਨੋਜ੍ਹਨੀ ਨੋਵਗੋਰੋਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਹਰ ਇੱਕ ਨਗਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸ ਚੀਖ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ▼

ਅਲਯੋਸ਼ਾ ਮੈਕਸਿਮ ਮੇਵਿਚ ਪੇਸ਼ਕੋਫ ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਪੀੜ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਲੈ ਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਸੰਦੂਕ ਬਣਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ - ਪਿਤਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਪਰ ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਯਤੀਮ ਹੋ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲਕਸ਼ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੋਲਗਾ ਦਾ ਜੋ ਸੰਜੀਵ ਚਿਤਰਣ ਹੈ , ਉਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮਾਂ ਦੀ ਮਮਤਾ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਵੰਚਿਤ ਗੋਰਕੀ ਵੋਲਗਾ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਬਚਪਨ ਲਈ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ । ▼

ਸਾਮਵਾਦ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਬਾਨੀ ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਤਿਆਗ , ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਜੀਵੰਤ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਮਾਨਤਾ ਸੀ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਿਕੋਪਾਰਜਨ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਮੌਕੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਪਰਵਾਰਿਕ ਕੁਲ ਜਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਤਨਖਾਹ ਜਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਮਿਲਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਇਹੀ ਸਚਾਈ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਸਿੱਧਾਂਤ ਬਣ ਗਈ । ਗੋਰਕੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਰਗਹੀਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ - ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਉਹ ਖੂਨੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉਚਿਤ ਸਮਝਦੇ ਸਨ । ▼

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ , ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸੁਨੇਹਾ ਕੇਵਲ ਰੂਸ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ੍ਰਜਨਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿਸ਼ਵਭਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਅਰੰਭ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਭਾਰਤ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਤਾਂ 1932 ਵਲੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਵਾਤੰਤਰਿਅ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਕਥਾਨਕ ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਉਹ ਸਦੀਵੀ ਯੁਗਬੋਧ ਵੀ ਹੈ , ਜੋ ਇਸ ਦਿਨਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਜੁਗੰਤਰ ਮੌਜੂਦ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ । ▼

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨਾਵਲ ਮਾਂ ਜਿਨੂੰ ਬਰੀਟੀਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨਾ ਦੋਸ਼ ਸੀ , ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸਜੀਵ ਘੋਸ਼ਣਾ - ਪੱਤਰ ਹੈ । ਮਾਂ ਦਾ ਨਾਇਕ ਹੈ ਪਾਵੇਲ ਬਲਾਸੇਵ , ਜੋ ਇੱਕ ਸਧਾਰਣ ਅਤੇ ਦਰਿਦਰ ਮਿਲ ਮਜਦੂਰ ਹੈ । ਪਾਤਰ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਵਿੱਚਸਬਲਤਾਵਾਂਅਤੇ ਦੁਰਬਲਤਾਵਾਂ , ਅੱਛਾਇਯਾਂ ਅਤੇ ਬੁਰਾਈ , ਕਮਜੋਰੀਆਂ ਸਾਰੇ ਕੁੱਝ ਹਨ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪਾਵੇਲ ਬਲਾਸੇਵ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੇ ਤੱਕ ਛੂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ▼

ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਚਰਿਤਰਕੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਲੋਂ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕਠਿਨਾਇਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥ ਛਵੀ ਅੰਕਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਮੇਰਾ ਬਚਪਨ ਇਸ ਸਚਾਈ ਦਾ ਜਵਲੰਤ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਅੰਤਮ ਵ੍ਰਹਦ ਨਾਵਲ ਦ ਲਾਇਫ ਆਫ ਕਲੀਮ ਸਾਮਗਿਨ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ , ਉਸਦੇ ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਪਤਨ ਦਾ ਲੇਖਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸਕਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ , ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਰੂਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਹੋਇਆ । ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ 1927 ਵਿੱਚ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1936 ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ । ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਫਾਸਿਜਮ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਵਲੋਂ ਵਾਕਫ਼ ਕਰਾਇਆ ਸੀ , ਇਸਲਈ ਟਰਾਂਟਕੀ ਬੁਖਾਰਿਨ ਦੇ ਫਾਸਿਸਟ ਦਲਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਹਤਿਆਰੇ ਡਾਕਟਰ ਲੇਵਿਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਵਲੋਂ 18 ਜੂਨ 1936 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਜਹਿਰ ਦੇਕੇ ਮਾਰ ਪਾਇਆ । ਗੋਰਕੀ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਜਿੰਦਾ ਹਨ । ▼