ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

▲ਕਾਂਟ ਦੀ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੇਗਲ ਨੇ ਚੁੱਕਿਆ । ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਹੇਗਲ ਹੀ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ ਤਰਕ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਰਜਮਾਨ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਮਨਨਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਾਂ ਆਮ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ , ਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ , ਖੰਡਨ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਸੰਜੋਗ ਦੇ ਵੱਲ ਉਨਮੁਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੰਜੋਗ ਜਾਂ ਸੰਵਾਦ , ਵਾਦ ਅਤੇ ਖੰਡਨ ਦੀ ਉੱਚਤਰ ਏਕਤਾ ਹੈ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਦੋਨਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਫਿਰ ਵੀ ਦੋਨੋਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉੱਨਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਥੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ । ਹੇਗਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮ ਸੱਚ ਜਾਂ ਨਿਰਪੇਖ ਸੱਚ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹੇਗਲ ਦੇ ਤਰਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਪੱਧਤੀ ਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਲਈ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੱਧਤੀ ਦਾ ਮੂਲ ਤੱਤ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੱਧਤੀ ਹਰ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਨਿਖੇਧ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੁਆਰਾ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਨਿਖੇਧਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਉਹ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਵੱਲ ਹੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਹੇਗਲ ਨੇ ਪਰਮ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਪਰਮ ਵਿਚਾਰ ਵਸਤੂ ਸੱਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਲਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ , ਪਰ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਮੂਰਤ , ਦੇਸ਼ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਰੇ ਅਤੇ ਸਰਵਵਿਆਪੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹੇਗਲ ਦਾ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਤਰਕ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਆਤਮਾ , ਚੇਤਨਾ ਜਾਂ ਨਿਰਗੁਣ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਬਜਾਏ , ਜੇਕਰ ਉਸਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਅਰਥਵਾਨ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

▲ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਹੇਗਲ ਨੇ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਨੂੰ ਸਿਰ ਪਰਨੇ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਜੋਰ ਖੜਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਸ ਨੂੰ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵਾਂ ਅਰਥ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸਨੂੰ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ ਕਹਿਣਾ ਜਿਆਦਾ ਉਪਯੁਕਤ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕੁਦਰਤ , ਭੌਤਿਕ ਜਗਤ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸ ਹੀ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਦੇ ਅਸਲੀ ਨਕਸ਼ ਹਨ । ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਗਤੀ ਖੁਦ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ ਮੰਨੀ ਗਈ । ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਤਬਦੀਲੀ ਹੀ ਪਰਮ ਸੱਚ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਕਾਲ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਮਰ ਸੱਤਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਤਪੱਤੀ , ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ , ਇਹ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ । ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਦਰਸ਼ਨ ਆਪ ਮਨ ਦੀ ਚਿੰਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਹੈ । ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਗਤੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਇਹ ਰਫ਼ਤਾਰ ਬਾਹਰਲੇ ਜਗਤ ਦੀ ਹੋਵੇ , ਚਾਹੇ ਆਂਤਰਿਕ ਮਨ ਦੀ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਗਤੀਆਂ ਦਾ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਧਿਅਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਵਸਤੂ ਗਿਆਨਮੀਮਾਂਸਾ ਅਧਿਅਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਸਰੂਪ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬਗ਼ਾਵਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਲਗਾਤਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਵਰੋਧ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਅਤੀਤ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰਾਵ੍ਰੱਤੀ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਜਿਨੂੰ ਨਿਖੇਧ ਦਾ ਨਿਖੇਧ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ , ਏਂਗਲਸ ਅਤੇ ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਕੁਦਰਤ , ਇਤਹਾਸ , ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ , ਗਿਆਨਮੀਮਾਂਸਾ ਆਦਿ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।