ਦੇਵ ਪਰਿਆਗ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

'''ਦੇਵ ਪ੍ਰਿਆਗਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ''' [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਉੱਤਰਾਖੰਡ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਨਗਰ ਹੈ। ਇਹ ਅਲਕਨੰਦਾ ਅਤੇ ਭਗੀਰਥੀ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਗਮ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਗਮ ਥਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗੰਗਾ ਦੇ ਨਾਮ ਵਲੋਂਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਸਮੁੰਦਰ ਸਤ੍ਹਾ ਵਲੋਂਤੋਂ ੧੫੦੦ ਫੀਟਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਸ਼ਹਿਰ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਵਲੋਂਤੋਂ ਸੜਕ ਰਸਤਾਰਸਤੇ ਦੁਆਰਾ ੭੦ ਕਿਮੀ੦ਕਿ ਮੀ ਉੱਤੇ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਦੇ ਪੰਜ ਪ੍ਰਯਾਗੋਂਪ੍ਰਯਾਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਸਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਰਾਜਾ ਭਗੀਰਥ ਨੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ (ਗੰਗਾ) ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਉੱਤਰਨ ਨੂੰ ਰਾਜੀ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ੩੩ ਕਰੋੜ ਦੇਵੀ -ਦੇਵਤਾ ਵੀ ਗੰਗਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਵਰਗ ਵਲੋਂ ਉਤਰੇ। ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗਦੇਵ ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਜੋ ਗੰਗਾ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਹੈ। ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਅਲਕਨੰਦਾ ਦੇ ਸੰਗਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹੀ ਵਲੋਂਇਥੋਂ ਪਵਿਤਰ ਨਦੀ ਗੰਗਾ ਦਾ ਉਦਭਵ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਹ ਨਦੀ ਗੰਗਾ ਦੇ ਨਾਮ ਵਲੋਂਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਗੜਵਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਾਨਿਇਤਾਨੁਸਾਰਇੱਕ ਮੰਨਤ ਅਨੁਸਾਰ ਭਗੀਰਥੀ ਨਦੀ ਨੂੰ ਸੱਸ ਅਤੇ ਅਲਕਨੰਦਾ ਨਦੀ ਨੂੰ ਬਹੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖਿੱਚ ਵਿੱਚ ਸੰਗਮ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਰਘੂਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਘੂਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਦਰਵਿਡਦ੍ਰਾਵਿੜ ਸ਼ੈਲੀ ਵਲੋਂਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਹੈ। ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਲੋਂ ਪਰਿਪੂਰਣ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦਾ ਸੌਂਦਰਿਆ ਅਦਵਿਤੀਏ ਹੈ। ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਡੰਡਾ ਨਾਗਰਾਜ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਚੰਦਰਵਦਨੀ ਮੰਦਿਰ ਵੀ ਦਰਸ਼ਨੀਕਦਰਸ਼ਨੀ ਹਨ। ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਨੂੰ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਖੇਤਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕੌਵੇ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਜੋ ਦੀ ਇੱਕ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਮਾਨਿਇਤਾਨੁਸਾਰਮਾਨਤਾਨੁਸਾਰ ਇੱਥੇ ਦੇਵਸ਼ਰਮਾ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਤਪੱਸਵੀ ਨੇ ਕੜੀਕਰੜੀ ਤਪਸਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਪਿਆ। ਪ੍ਰਯਾਗ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਗਮ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਵ. ਆਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਪੰ. ਚਕਰਧਰ ਜੋਸ਼ੀ ਨਾਮਕ ਜੋਤੀਸ਼ਵਿਦਜੋਤਿਸ਼ਵਿਦ ਅਤੇ ਖਗੋਲਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾ ਗ੍ਰਹਸਥਾਨ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ੧੯੪੬ ਵਿੱਚ ਨਕਸ਼ਤਰ ਵੇਧਸ਼ਾਲਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਵੇਧਸ਼ਾਲਾ ਦਸ਼ਰਥਾਂਚਲ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਨਿਕਟਸਥ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਵੇਧਸ਼ਾਲਾ ਦੋ ਵੱਡੀਵੱਡੀਆਂ ਦੂਰਬੀਨਾਂ (ਟੇਲੀਸਕੋਪ) ਵਲੋਂਨਾਲ ਸੁਸੱਜਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਖਗੋਲਸ਼ਾਸਤਰ ਸਬੰਧੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤਵੱਡਾ ਭੰਡਾਰ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖਰੇਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਭੱਜਿਆ ਵਲੋਂ ੧੬੭੭ ਈ ਵਲੋਂਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀਦੀਆਂ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਦੀਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਹੋਈਆਂ ੩੦੦੦ ਵੱਖਰਾਵੱਖ ਵੱਖ ਸਬੰਧਤ ਪਾਂਡੁਲਿਪੀਆਂ ਸਹੇਜੀਸਾਂਭੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੱਗਰੀ ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਘਟੀਘੜੀ, ਪਾਣੀ ਘਟੀਘੜੀ ਅਤੇ ਧਰੁਵ ਘਟੀਘੜੀ ਜਿਵੇਂਵਰਗੇ ਅਨੇਕ ਯੰਤਰ ਅਤੇ ਸਮੱਗਰੀ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀਦੇ ਦਯੋਤਕਲਖਾਇਕ ਹਨ। ਡਾ. ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਜੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਆਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਸਕਰ ਜੋਸ਼ੀ (ਗੁਰੁਜੀ ਨਾਮ ਵਲੋਂਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਚੱਲਤ) ਵੇਧਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰਭਾਰੀ ਅਤੇ ਰੱਖਿਅਕ ਹਨ।

ਰਾਮਾਇਣ ਵਿੱਚ ਲੰਕਾ ਫਤਹਿ ਉਪਰਾਂਤਉਪਰੰਤ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਦੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਉੱਤੇ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਧੋਬੀ ਨੇ ਮਾਤਾ ਸੀਤਾ ਦੀ ਨਾਪਾਕੀ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇਉਨ੍ਹਾਂ ਸੀਤਾਜੀਨੇ ਸੀਤਾ ਜੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਣਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਮਣ ਜੀ ਨੂੰ ਸੀਤਾਜੀਸੀਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਆਉਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਤੱਦ ਲਕਸ਼ਮਣ ਜੀ ਸੀਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਸਵਰਗ ਦੇ ਰਿਰਸ਼ਿਕੇਸ਼ਰਿਸ਼ਿਕੇਸ਼ ਵਲੋਂਤੋਂ ਅੱਗੇ ਤਪੋਵਨ ਵਿੱਚ ਛੱਡਕੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਲਕਸ਼ਮਣ ਜੀ ਨੇ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਹ ਸਥਾਨ ਦੇਵ ਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੀ ੪ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅੱਗੇ ਪੁਰਾਣੇ ਬਦਰੀਨਾਥ ਰਸਤਾਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀਤਾ ਵਿਦਾ ਪੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੀ ਸੀਤਾਜੀਸੀਤਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਹੇਤੁ ਕੁਟਿਆ ਬਣਾਈ ਸੀ, ਜਿਨੂੰਜਿਸਨੂੰ ਹੁਣ ਸੀਤਾ ਕੁਟੀਆ ਜਾਂ ਸੀਤਾ ਸੈਂਣ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਲੋਕ ਕਾਲਾਂਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਇੱਥੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਤੇ ਜਾਕੇ ਬਸ ਗਏ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਦੇ ਬਾਵੁਲਕਰ ਲੋਕ ਸੀਤਾ ਜੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਮੁਛਿਆਲੀ ਲੈ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਉੱਤੇ ਸੀਤਾ ਜੀ ਦਾ ਮੰਦਿਰ ਬਣਾਕੇ ਅੱਜ ਵੀ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਾਸ ਵਿੱਚ ਸੀਤਾ ਜੀ ਯਹਾਮ ਵਲੋਂਇਥੋਂ ਬਾਲਮੀਕਿ ਰਿਰਸ਼ਿਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਆਧੁਨਿਕ ਕੋਟ ਮਹਾਦੇਵ ਚੱਲੀ ਗਈਆਂ।ਗਈ। ਤਰੇਤਾ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣਭਰਾਤਾਵਾਂਦਾਰਾਵਣ ਹੱਤਿਆਭਰਾਤਾਵਾਂ ਕਰਣਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਦ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਅਯੋਧਯਾ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਕਰਕੇ ਰਾਮ ਬ੍ਰਹਮਾ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਨਿਵਾਰਣਾਰਥ ਸੀਤਾ ਜੀ, ਲਕਸ਼ਮਣ ਜੀ ਸਹਿਤ ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਅਲਕਨੰਦਾ ਗੰਗਾ ਦੇ ਸੰਗਮ ਉੱਤੇ ਤਪਸਿਆ ਕਰਣਕਰਨ ਆਏ ਸਨ। ਇਸਦਾ ਚਰਚਾ ਕੇਦਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿੱਥੇ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦਾ ਅਲਕਨੰਦਾ ਵਲੋਂਨਾਲ ਸੰਗਮ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸੀਤਾ-ਲਕਸ਼ਮਣ ਸਹਿਤ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮਚੰਦਰ ਜੀ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹੈ।ਹਨ । ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਉਸ ਤੀਰਥ ਦੇ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਤੀਰਥ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਨਹੀਂਨਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸਵਿੱਚਇਸ ਵਿੱਚ ਦਸ਼ਰਥਾਤਮਜ ਰਾਮਚੰਦਰ ਜੀ ਦਾ ਲਕਸ਼ਮਣ ਸਹਿਤ ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਆਉਣ ਦਾ ਚਰਚਾ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਮਚੰਦਰ ਜੀ ਦੇ ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਆਉਣ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੇਸ਼ਵਰ ਲਿੰਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਣਕਰਨ ਦਾ ਚਰਚਾ ਹੈ।

== ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਜਨਸਾਂਖਿਾਇਕੀਜਨਸੰਖਿਆਕੀ==

ਅਲਕਨੰਦਾ ਨਦੀ ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਸਤੋਪੰਥ ਅਤੇ ਭਾਗੀਰਥ ਕਾਰਕ ਹਿਮਨਦੋਂਹਿਮਨਦਾਂ ਵਲੋਂਤੋਂ ਨਿਕਲਕੇ ਇਸ ਪ੍ਰਯਾਗ ਨੂੰ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ। ਨਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਲਸਰੋਤ ਗੌਮੁਖ ਵਿੱਚ ਗੰਗੋਤਰੀ ਹਿਮਨਦ ਦੇ ਅੰਤ ਵਲੋਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਅੰਸ਼ ਖਾਟਲਿੰਗ ਹਿਮਨਦ ਵਲੋਂਤੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੀ ਔਸਤ ਉਚਾਈ ੮੩੦ ਮੀਟਰ (੨, ੭੨੩ ਫੀਟ) ਹੈ। ੨੦੦੧ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ [ 6 ] ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਦੀ ਕੁਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ੨੧੪੪ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੫੨ % ਪੁਰੁਸ਼: ਅਤੇ ੪੮ % ਸਤਰੀਆਂਇਸਤਰੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਦੀ ਔਸਤ ਸਾਕਸ਼ਰਤਾਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ੭੭ % ਹੈ, ਜੋ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਕਸ਼ਰਤਾਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ੫੯. ੫ ਵਲੋਂਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜਿਆਦਾ ਹੈ। ਇਸਵਿੱਚਇਸ ਵਿੱਚ ਪੁਰਖ ਸਾਕਸ਼ਰਤਾਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ੮੨ % ਅਤੇ ਤੀਵੀਂ ਸਾਕਸ਼ਰਤਾਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ੭੨ % ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੀ ਕੁਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ੧੩ % ੬ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਲੋਂਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਕੀਤੀਆਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਸਬਾ ਬਦਰੀਨਾਥ ਧਾਮ ਦੇ ਪੰਡੀਆਂਪੰਡਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਹੈ।