ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਮਹਾਕਵੀ [[ਕਾਲੀਦਾਸ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿਧ ਡਰਾਮਾ ਹੈ ‌ਜਿਸਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਲਗਪਗ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਣਪ੍ਰੇਮ , ਵਿਆਹ , ਬਿਰਹਾ , ਪ੍ਰਤਿਆੱਖਾਨਤਿਰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਪੁਨਰਮਿਲਨ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਕਹਾਣੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਬੋਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਮੁੰਦਰੀ ਦੁਆਰਾ ਇਸਦਾ ਬੋਧ ਕਰਾਇਆ ਹੈ ।

ਇਸਦੀ ਨਾਟਕੀਅਤਾ , ਇਸਦੇ ਸੁੰਦਰ ਕਥੋਪਕਥਨਕਥਾਨਕ , ਇਸਦੀ ਕਵਿਤਾ - ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਉਪਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਥਾਂ ਪੁਰ ਥਾਂ ਢੁਕਵੀਆਂ ਸੂਕਤੀਆਂ ; ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧਕੇ ਵਿਵਿਧ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਦੀ ਧਵੰਨਿਆਤਮਕਤਾਧੁਨੀਆਤਮਕਤਾ ਇੰਨੀ ਅਨੋਖੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਤੋਂ ਦੇਖਣ ਉੱਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵੀ ਹੋਰ ਡਰਾਮਾ ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ ; ਫਿਰ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਹੀ ਕੀ !

ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਦੀ ਕਥਾਵਸਤੂ ਮੌਲਕ ਨਹੀਂ ਚੁਣੀ । ਇਹ ਕਥਾ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਆਦਿਪਰਵ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਹੈ । ਇੰਜ ਪਦਮਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਕਥਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਕਥਾ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਵਿੰਟਰਨਿਟਜ ਨੇ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਕਥਾ ਪਦਮਪੁਰਾਣ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਹੈ । ਪਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਪਦਮਪੁਰਾਣ ਦਾ ਇਹ ਭਾਗ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਦੁਰਵਾਸਾ ਦੇ ਸਰਾਪ ਦਾ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਜੇਕਰ ਠੀਕ ਉਲਟਾ ਨਹੀਂ , ਤਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਭਿੰਨ ਹੈ ।

ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਲੱਜ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਹ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿਤਰ ਅਤੇ ਮੇਨਕਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਫਲਸਰੁਪਫਲਸਰੂਪ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕਥਾ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਹੀ ਸੁਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਰੂਪ ਉੱਤੇ ਲੀਨ ਹੋਕੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨਾਲ ਗੰਧਰਵ ਵਿਆਹ ਦੀ ਅਰਦਾਸਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ; ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਤੇ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਰਾਜਗੱਦੀ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲੇ । ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪਰਤ ਕੇ ਜਾਣ – ਬੁੱਝ ਕੇ ਲੱਜਾਵਸ਼ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਣਘੜ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਕਥਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਅਨੋਖੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਖਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਦੁਰਵਾਸਾ ਦੇ ਸਰਾਪ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਵੀ ਆਭਿਜਾਤ , ਸੌਂਦਰਿਆ ਅਤੇ ਕਰੁਣਾ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਸਾਰੀ ਕਥਾ ਦਾ ਨਿਭਾਉ , ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਆਦਿ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ , ਉਹ ਮੌਲਕ ਅਤੇ ਅਨੋਖਾ ਹੈ ।

‘ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ’ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇੱਕ ਉਸ ਸਮੇਂ , ਜਦੋਂ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂਪਹਿਲਾ ਮਿਲਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੂਜਾ ਉਸ ਸਮੇਂ , ਜਦੋਂ ਕਣਵ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਸ਼ਰਮ ਤੋਂ ਪਤੀਗ੍ਰਹਿ ਸਹੁਰਿਆਂ ਲਈ ਵਿਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਖੁਦ ਰਿਸ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੇਰੇ ਜੈਸੇ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਲਿਤਾਪਾਲੀ ਕੰਨਿਆ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੋਹ ਹੈ ਤਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਕੀਆਂ ਪੁਤਰੀਆਂ ਪਤੀਗ੍ਰਹਿ ਸਹੁਰਿਆਂ ਲਈ ਵਿਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੀ ਹਾਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਚਮਤਕਾਰ ਉਸਦੇ ਧੁਨੀਆਤਮਕ ਸੰਕੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੂੰ ਵਿਲੱਖਣ ਸਫਲਤਾ ਇਹ ਮਿਲੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨਿਸ਼ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਨਹੀਂ ਕਹੀ । ਕੋਈ ਵੀ ਪਾਤਰ , ਕੋਈ ਵੀ ਕਥੋਪਕਥਨ , ਕੋਈ ਵੀ ਘਟਨਾ , ਕੋਈ ਵੀ ਕੁਦਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਿਸ਼ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੱਗੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਚਮਤਕਾਰੀ ਰੀਤੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੇ ਦਿੰਦੇਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਰਮੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੰਗਲ ਦੀ ਹਵਾ ਦਾ ਪਾਟਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਖੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਹੋ ਉੱਠਣ ਅਤੇ ਛਾਇਆ ਵਿੱਚ ਲਿਟਦੇ ਹੀ ਨੀਂਦ ਆਉਣ ਲੱਗਣ ਅਤੇ ਦਿਨ ਦਾ ਅਖੀਰ ਰਮਣੀ ਹੋਣ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਡਰਾਮਾਡਰਾਮੇ ਦੀ ਕਥਾ – ਵਸਤੂ ਦੀ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ , ਜੋ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਮਿਲਣ , ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਨੀਂਦ - ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਣ ਅਤੇ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਅਖੀਰ ਸੁਖਦ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਚਕ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਭੌਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਿਰੀਸ਼ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਹਲਕਾ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਚੁੰਮਣ ਨਾਲ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਮਿਲਣ ਅਲਪਸਥਾਈ ਹੋਵੇਗਾ । ਜਦੋਂ ਰਾਜਾ ਧਨੁਸ਼ ਉੱਤੇ ਤੀਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਹਿਰਨ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ , ਉਦੋਂ ਕੁੱਝ ਤਪੱਸਵੀ ਆਕੇ ਰੋਕਦੇ ਹਨ । ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ - ‘ਮਹਾਰਾਜ’ ਇਹ ਆਸ਼ਰਮ ਦਾ ਹਿਰਨ ਹੈ , ਇਸ ਉੱਤੇ ਤੀਰ ਨ ਚਲਾਨਾ । ’ ਇੱਥੇ ਹਿਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਵੱਲ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਹੈ , ਜੋ ਹਿਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੀ ਭੋਲੀ - ਭਾਲੀ ਅਤੇ ਕਮਜੋਰ ਹੈ । ‘ਕਿੱਥੇ ਤਾਂ ਹਿਰਨਾਂ ਦਾ ਅਤਿਅੰਤ ਚੰਚਲ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਤੁਹਾਡੇ ਬਜਰ ਦੇ ਸਮਾਨ ਕਠੋਰ ਤੀਰ ! ’ ਇਸਤੋਂ ਵੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਅਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸਰਲਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਦੀ ਨਿਸ਼ਠੁਰਤਾ ਦਾ ਮਰਮਸਪਰਸ਼ੀ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਵਧਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ , ਉਦੋਂ ਨੇਪਥਿਆ ਤੋਂ ਪੁਕਾਰ ਸੁਣਾਈ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਤਪਸਵੀਉ , ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਓ । ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।’ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਪਰ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ; ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਬਚਾਇਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਹਾਲਤ ਦੀ ਕਰੁਣਾਜਨਕਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਚੌਥੇ ਅੰਕ ਦੇ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕਣਵ ਦੇ ਚੇਲੇ ਨੇ ਪ੍ਰਭਾਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੁਖ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਅਤੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਦੀ ਜੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਅਸਹਿ ਦੁੱਖ ਦਾ ਜੋ ਚਰਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ , ਉਹ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਪਰਿਤਯਾਗ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ –ਜਿਹੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਵੇਂ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਰਾਣੀ ਹੰਸਪਦਿਕਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨਗਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਧੁਰ - ਵ੍ਰਿਤੀ ਲਈ ਉਲਾਂਭਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਵੀ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੰਸਪਦਿਕਾ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੀ ਵਾਰ ਪ੍ਰੇਮ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਕਵੀ ਇਹ ਗੰਭੀਰ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਲੇ ਹੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਨੇ ਦੁਰਵਾਸਾ ਦੇ ਸਰਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੁੱਲ ਕੇ ਛੱਡਿਆ , ਪਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਉਪੇਕਸ਼ਾ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਹੋਰ ਰਾਣੀਆਂ ਵੀ ਉਸਦੀ ਇਸ ਮਧੁਕਰ - ਵ੍ਰਿਤੀਆਦਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ । ਹੰਸਪਾਦਿਕਾ ਦੇ ਇਸ ਗੀਤ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਪਰਿਤਯਾਗ ਦੀ ਘਟਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਰੂਰ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਧੁਨੀਆਤਮਕ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਸੱਤਵੇਂ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ , ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਮਿਲਣ ਲਈ ਸੁਖਦ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਇੰਦਰ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਨੂੰ ਅਨੋਖਾ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਹੇਮਕੁੰਤਹੇਮਕੁੰਟ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਦੇ ਹੀ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਅਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਇਸਨਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਮਿਲਣ ਹੋਰ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਹੋ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ।