ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

ਸਮੱਗਰੀ ਮਿਟਾਈ ਸਮੱਗਰੀ ਜੋੜੀ
ਸੋਧ ਤੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਜੋੜੀ
ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਧਾਈ
ਲਾਈਨ 42:
===ਉਪਮਾਵਾਂ ਤੇ ਰੂਪਕ===
 
ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕੀਅਤਾ ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਵੀ ਬਥੇਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਗਾਰ ਮੁੱਖ ਰਸ ਹੈ ; ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸੰਜੋਗ ਅਤੇ ਜੁਦਾਈ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਪਰਿਪਾਕ ਸੁੰਦਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹਾਸ , ਵੀਰ ਅਤੇ ਕਰੁਣ ਰਸ ਦੀ ਵੀ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਚੰਗੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਮਨੋਹਰ ਉਤਪ੍ਰੇਕਸ਼ਾਵਾਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ , ਸਗੋਂ ਅਭੀਸ਼ਟ ਭਾਵ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੂਰੇ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਪਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੂਪਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੇਵਲ ਅਲੰਕਾਰ - ਨੁਮਾਇਸ਼ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਹਰੇਕ ਥਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਪਮਾ ਜਾਂ ਰੂਪਕ ਅਰਥ ਦੇ ਪਰਕਾਸ਼ਨ ਨੂੰ ਰਸਪੂਰਣ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਆਪਣੀ ਉਪਮਾਵਾਂ ਲਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ - ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਸ਼ਾਕੁੰਤਲਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਢੁਕਵੀਂ ਉਪਮਾ ਚੁਣਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਭਲੀ – ਪ੍ਰਕਾਰ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਈ । ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਫੁਲ ਹੈ , ਜਿਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁੰਘਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ; ਅਜਿਹਾ ਨਵਪੱਲਵ ਹੈ , ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਨਹੁੰਆਂ ਦੀ ਖਰੋਂਚ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ; ਅਜਿਹਾ ਰਤਨ ਹੈ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਛੇਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਹਿਦ ਹੈ , ਜਿਸਦਾ ਸਵਾਦ ਕਿਸੇ ਨੇ ਚੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ । ’ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਮਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਸੌਂਦਰਿਆ ਦੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਝਲਕ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੰਜਵੇਂ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਪਰਿਤਯਾਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਹੇ ਤਪਸਵਿਨੀ , ਕੀ ਤੂੰ ਉਂਜ ਹੀ ਆਪਣੇ ਕੁਲ ਨੂੰ ਕਲੰਕਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋ , ਜਿਵੇਂ ਤਟ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਰੁੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਨਦੀ ਤਟ ਦੇ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਤਾਂ ਗਿਰਾਉਂਦੀ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮਲੀਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ’ ਇੱਥੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਤੱਟ ਨੂੰ ਤੋੜਕੇ ਰੁੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਨਦੀ ਨਾਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਉਪਮਾ ਰਾਜੇ ਦੇ ਮਨੋਭਾਵ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਦੋਂ ਕਣਵ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਕੋਲ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਪਸਵੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚੋ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਉੱਥੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਸੌਂਦਰਿਆ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਵਰਣਨ ਨਾ ਕਰਕੇ ਕਵੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਕਹਿਲਵਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਪਸਵੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਘੁੰਡ ਵਾਲੀ ਸੁੰਦਰੀ ਕੌਣ ਹੈ , ਜੋ ਪੀਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਕੋਂਪਲ ਦੇ ਸਮਾਨ ਵਿਖਾਈ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ । ’ ਇਸ ਛੋਟੀ – ਜਿਹੀ ਉਪਮਾ ਨੇ ਪੀਲੇ ਪੱਤੇ ਅਤੇ ਕੋਂਪਲ ਦੀ ਤੁੱਲਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਸੌਂਦਰਿਆ ਦਾ ਪੂਰਾ ਹੀ ਚਿਤਰਾਂਕਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਰਵਦਮਨ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਇਹ ਪਰਤਾਪੀ ਬਾਲਕ ਉਸ ਅੱਗ ਦੇ ਸਫੁਲਿੰਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਜੋ ਧਧਕਤੀ ਅੱਗ ਬਨਣ ਲਈ ਬਾਲਣ ਦੀ ਰਾਹ ਵੇਖਦਾ ਹੈ । ’ ਇਸ ਉਪਮਾ ਨਾਲ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਬਾਲਕ ਦੀ ਤੇਜਸਵਿਤਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ , ਸਗੋਂ ਇਹ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਭਾਂਤ ਸੂਚਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਾਲਕ ਵੱਡਾ ਹੋਕੇ ਮਹਾਪ੍ਰਤਾਪੀ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਸਮਰਾਟ ਬਣੇਗਾ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਉਪਮਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਸ਼ਾਕੁੰਤਲਾ ਵਿੱਚੋਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਾਕੁੰਤਲਾ ਵਿੱਚ 180 ਉਪਮਾਵਾਂ ਵਰਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵਧਕੇ ਹਨ
===ਵਿਅੰਜਨਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ===
ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਉਪਮਾ ਦੇ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਉਪਮਾਵਾਂ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਰਲਭ ਹਨ , ਫਿਰ ਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਪਮਾ - ਕੌਸ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਪਮਾ - ਕੌਸ਼ਲ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਵਿਤਾ - ਕੌਸ਼ਲ ਦਾ ਇੱਕ ਆਮ ਜਿਹਾ ਅੰਗ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਮਨੋਭਾਵ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਰਸ ਦਾ ਪਰਿਪਾਕ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਭਾਵ ਦੇ ਤੀਖਣ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਜਗਾਣ ਦੀਦੀਆਂ ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਨੇਕ ਵਿਧੀਆਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ । ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗ ਉਚਿਤਪ੍ਰਸੰਗਕ ਚੋਣ, ਅਭੀਸ਼ਟ ਭਾਵ ਦੇ ਉਪਯੁਕਤ ਛੰਦ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਵਿਅੰਜਨਾ - ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਂਤ ਰਮਣੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਸੌਂਦਰਿਆ - ਵਰਣਨ ਉੱਤੇ ਉਤਰੇ ਹਨ , ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੇਵਲ ਉਪਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੂਪਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਰੂਪ ਚਿਤਰਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲਿਆ । ਪਹਿਲਾਂ - ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਕਹਾਇਆ ਕਿ ‘ਜੇਕਰ ਤਪੋਵਨ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਰੂਪ ਹੈ , ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਕਿ ਜੰਗਲੀ - ਲਤਾਵਾਂ ਨੇ ਫੁਲਵਾੜੀ ਦੀਆਂ ਲਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।’ ਫਿਰ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਲੋਂਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਹਾਇਆ ਕਿ ‘ਇੰਨੀ ਸੁੰਦਰ ਕੰਨਿਆ ਨੂੰ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਨਿਯਮ - ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਣਾ ਅਜਿਹਾਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਨੀਲ ਕਮਲ ਦੀ ਪੰਖੜੀ ਨਾਲ ਕਿੱਕਰ ਦਾ ਦਰਖਤ ਕੱਟਣਾ । ’ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਕਾਲੀਦਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਰੂਪ ਅਜਿਹਾ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਭਲੇ ਹੀ ਉਸਨੇ ਮੋਟਾ ਵਲਕਲ ਬਸਤਰ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ , ਫਿਰ ਉਸ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸਦਾ ਸੌਂਦਰਿਆ ਕੁੱਝ ਘਟਿਆ ਨਹੀਂ , ਸਗੋਂ ਵਧੀਆਵਧਿਆ ਹੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਸੁੰਦਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋ ਵੀ ਕੁੱਝ ਪਹਿਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਉਹੀ ਉਸਦਾ ਗਹਿਣਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ’ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਜਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਸੁਕੁਮਾਰ ਦੇਹ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਹਰੀ - ਭਰੀ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਲਦੀ ਵੇਲ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਲੱਖਣ ਸੌਦਰਿਆਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਸਰੂਪ ਪਾਠਕ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਚਿਤਰਿਤ - ਜਿਹਾਸਾਕਾਰ ਹੋ ਉੱਠਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਸੌਂਦਰਿਆਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਦੀ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸੀਮਾ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਾਣ ਲਈ ਕਾਲੀਦਾਸ ਇੱਕ ਭੌਰੇ ਨੂੰ ਲੈ ਆਏ ਹੈ ; ਜੋ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਖਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਫੁਲ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸਦਾ ਰਸਪਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਦੇ ਉੱਤੇ ਮੰਡਰਾਉਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਦੇ ਸੌਂਦਰਿਆਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਚਿਤਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਲਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਓਨਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਅੰਜਨਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ; ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਅੰਜਨਾ - ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਜਾਨ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
 
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ : ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ : ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ]]