ਹਮੁਰਾਬੀ
ਹਮੂਰਾਬੀ [ਇਕ] (1810 ਈਪੂ - 1750 ਈਪੂ) ਪਹਿਲੀ ਬਾਬਲੋਨੀਅਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਛੇਵਾਂ ਰਾਜਾ ਸੀ, ਜੋ 1792 ਈ. ਤੋਂ 1750 ਈ. ਤਕ (ਮੱਧਕ੍ਰਮਤਾ ਅਨੁਸਾਰ) ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸੀਨ-ਮੁਬਲੀਟ ਨੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਮਾੜੀ ਸਿਹਤ ਕਾਰਨ ਰਾਜ ਭਾਗ ਛੱਡ ਗਿਆ । ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ, ਉਸ ਨੇ ਏਲਾਮ, ਲਾਰਸਾ, ਅਸ਼ਨੁਨਾ ਅਤੇ ਮਾਰੀ ਰਾਜ ਜਿੱਤ ਲਏ। ਉਸ ਨੇ ਅੱਸ਼ੂਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਈਸ਼ਮ-ਡੀਗਨ I ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬਦ-ਅਸ਼ੂਰ ਨੂੰ ਝੁਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀ ਬਾਬਲ ਦੇ ਰਾਜ ਅਧੀਨ ਲਿਆਏ। [[2]]
ਹਮੂਰਾਬੀ | |
|---|---|
 ਹਮੂਰਾਬੀ (ਖੜਾ), depicted as receiving his royal insignia from Shamash (or possibly Marduk). Hammurabi holds his hands over his mouth as a sign of prayer[1] (relief on the upper part of the stele of Hammurabi's code of laws). | |
| ਜਨਮ | ਅੰ. 1810 ਈਪੂ |
| ਮੌਤ | 1750 BC middle chronology (modern-day Jordan and Syria) (aged c. 60) ਬਾਬਲੋਨ |
| ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ | ਹਮੂਰਾਬੀ ਕੋਡ |
| ਖਿਤਾਬ | ਬਾਬਲੋਨੀਅਨ ਰਾਜਾ |
| ਮਿਆਦ | 42 ਸਾਲ; c. 1792 – 1750 ਈਪੂ (middle) |
| ਪੂਰਵਜ | Sin-Muballit |
| ਵਾਰਿਸ | Samsu-iluna |
| ਬੱਚੇ | Samsu-iluna |
ਹਮੁਰਾਬੀ ਹਮੂਰਾਬੀ ਕੋਡ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਸ਼ਮਾਸ਼, ਬਾਬੇਲੋਨ ਦੇ ਦੇਵਤਾ ਨਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਮੇਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਨਿਯਮਾਂ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਊਰ-ਨੰਮੂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਪੀੜਤ ਨੂੰ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦੇਣ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕਨੂੰਨ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਸਜ਼ਾ' ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਲਈ ਹਮੁਰਾਬੀ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਪਹਿਲਾ ਕਾਨੂੰਨ ਕੋਡ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਹਰੇਕ ਅਪਰਾਧ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੰਡ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੇ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸਦੇ ਦੰਡ ਆਧੁਨਿਕ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੀ ਪਰਖ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਤੌਰਾਤ ਵਿਚ ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਅਤੇ ਮੂਸਾ ਦੀ ਬਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕਈ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਂਝੀ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮੋਜ਼ੇਕ ਵਿਚ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ।
ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਨੂੰ ਇਕ ਮਹਾਨ ਜੇਤੂ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਫੈਲਾਇਆ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਬਲੀਆਂ ਦੇ ਕੌਮੀ ਦੇਵਤਾ ਮਾਰਦੁਕ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਸਦੀ ਫੌਜੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹ ਕਰਕੇ ਆਦਰਸ਼ ਲਾੱਗਗਰ ਵਜੋਂ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਉਸ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਹਿਲੂ ਬਣ ਗਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੇਸੋਪੋਟਾਮੀਆਂ ਲਈ, ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਦਾ ਰਾਜ ਦੂਰ ਦੇ ਅਤੀਤ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਲਈ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਰੂਪ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ, ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਇਕ ਆਦਰਸ਼ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪੂਰਵਜ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹਮੂਰਾਬੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਸਤੀ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ।
ਰਾਜ ਅਤੇ ਜਿੱਤਾਂ
ਸੋਧੋਹਾਮੁਰਾਬੀ ਬਾਬਲ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ-ਰਾਜ ਦਾ ਅਮੋਰਾਇਟ ਪਹਿਲਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਸੀਨ-ਮੁਬਲੀਟ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਮਿਲੀ। ਬਾਬਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਮੋਰੀ ਸ਼ਾਸਨਸ਼ੁਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਮੱਧ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਮੇਸੋਪੋਟਾਮੀਆਂ ਦੇ ਮੈਦਾਨੀ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਪਜਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਲਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਹਿਹੋਂਦ ਸੀ , ਬਾਬਲਲੋਨੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੇ ਹਮੂਰਾਬੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮਿਡਲ ਈਸਟ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਹਾਮਰਾਹਬੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ 1894 ਈ. ਵਿਚ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਕਮਜੋਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਬਾਬਲ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ, ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਤਾਕਤਵਰ ਰਾਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਏਲਾਮ, ਅੱਸ਼ੂਰ, ਆਇਸਿਨ, ਈਸ਼ੁਨੁਨਾ ਅਤੇ ਲਾਰਸਾ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਸਦੀ ਤਕ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਪਾਪ-ਮੁਬੱਲਿਤ ਨੇ ਬਾਬਲੀਅਨ ਸਰਕਟ ਅਧੀਨ ਦੱਖਣੀ ਮੱਧ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਦੇ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸਨੇ ਬੋਰਸੀਪਾ, ਕੀਸ਼ ਅਤੇ ਸਿਪਪਰ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਕ ਜਮੀਨੀ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਇਕ ਛੋਟੀ ਰਾਜ ਦਾ ਰਾਜਾ ਹਾੰਮੁਰਬੀ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ । ਐਸ਼ਨੁਨਾ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਨੇ ਉੱਚ ਟਾਈਗ੍ਰਿਸ ਦਰਿਆ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ਲਾਰਸਾ ਨਦੀ ਦੇ ਤਟਵਰਤੀ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਏਲਾਮ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਦੇ ਛੋਟੇ ਰਾਜਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਝੁਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਉੱਤਰੀ ਮੇਸੋਪੋਟਾਮਿਆ ਵਿਚ, ਅੱਸ਼ੂਰ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਮਸ਼ੀ-ਅਦਾਦ ਆਈ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਏਸ਼ੀਆ ਮਾਈਨਰ ਵਿਚ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਅੱਸ਼ੂਰੀਅਨ ਕਲੋਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਲਵੈਂਟ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰਲ ਮੇਸੋਪੋਟਾਮਿਆ ਵਿਚ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦੀ ਬੇਵਕਤੀ ਮੌਤ ਉਸਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ।
ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਦਹਾਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਸਨ। ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਨੇ ਜਨਤਕ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। 1801 ਬੀ ਸੀ, ਐਲਾਮ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ, ਜੋ ਜ਼ੈਗਰੋਸ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਪਾਰਕ ਰਾਹਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਨੇ ਮੇਸੋਪੋਟਾਮਿਅਨ ਪਲੇਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ. [9] ਸਾਦੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਭਾਈਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਏਲਾਮ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਸ਼ਨੂਨ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੈਦਾਨੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜਾ ਕੀਤਾ ।
ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਐਲਾਮ ਨੇ ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਦੇ ਬਾਬਲੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਲਾਰਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹਮਰੁਰਾਬੀ ਅਤੇ ਲਾਰਸਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਗਠਜੋੜ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਬੁੱਤ ਲੱਭ ਲਿਆ ਅਤੇ ਐਲਾਮੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਲਾਰਸਾ ਨੇ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਲਾਰਸਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਆਉਣ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਹੋਣ ਤੇ, ਹਮੁਰਾਬੀ ਨੇ ਉਸ ਦੱਖਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹੇਠਲੇ ਮੇਸੋਪੋਟਾਮੀਆਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਸੀ।
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਵਿਚਲੇ ਯਮਹਦ ਅਤੇ ਮਰੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਲੜਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉੱਤਰੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਗੜਬੜ ਹੋ ਗਈ। ਆਪਣੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਾ, ਹਮਰੁੱਬੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਬਦਲਿਆ, ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਅਤੇ ਐਸ਼ੂਨੁਨਾ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਬਾਅਦ ਅੱਗੇ ਬਾਬਲੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਬਾਕੀ ਉੱਤਰੀ ਰਾਜਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਬਲ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਮਾਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਮਾਰੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਸਲ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਰਪਣ ਸੀ।
ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਲਈ ਅੱਸ਼ੂਰ ਦੇ ਇਸ਼ਮ-ਡੀਗਨ 1 ਨਾਲ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ, ਦੋਹਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਉੱਚੇ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਛੋਟੇ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਬਣਾ ਲਿਆ. ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਹਾਮੂਰਾਬੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ਼ਮ-ਡੇਗਨ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਅੱਸ਼ੂਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜੇ ਮੂਟ ਅਸ਼ਕਰ ਨੂੰ ਹਾੰਮੁਰਬੀ ਨੇ ਝੁਕਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਾਰੇ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਅੱਸ਼ੂਰ ਦਾ ਰਾਜ ਬਚ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ-ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਦਾ ਪਰਭਾਵ ਕਾਇਮ ਹੋ ਗਿਆ , ਲੇਵੈਂਟ ਵਿਚਲੇ ਪੱਛਮ ਨੇ ਅਲੇਪੋ ਅਤੇ ਕਟਨਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਹਾਮੂਰਾਬੀ ਦੀ ਇੱਕ ਸਟੀਲ ਉੱਤਰੀ ਉੱਤਰ ਡਾਇਰਬੇਕਿਰ ਵਜੋਂ ਲੱਭੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ "ਅਮੋਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ" ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ।
ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਦਾ ਦੰਡ ਵਿਧਾਨ
ਸੋਧੋਹਾਮੁਰਾਬੀ ਕੋਡ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਕਾਨੂੰਨ ਕਨੂੰਨ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਨੂੰ ਊਰ-ਨੰਮੂ, ਐਸ਼ਨੂਨ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਲਿਪਿਤ-ਇਸ਼ਟਾਰ ਦੀ ਕੋਡ ਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ, ਹਾਮੁਰਾਬੀਆ ਕੋਡ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਉਹ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਏ।
ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਕੋਡ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਟੀਲ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਥਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਰੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਸਕਣ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸੋਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕ ਹੀ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਸਨ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਏਲਾਮਾਈਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਟੀਲ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸ਼ੂਸਾ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ; ਇਸ ਨੂੰ ਇਰਾਨ ਵਿੱਚ 1 9 01 ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਲੂਊਵਰ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਕੋਡ ਦੇ 282 ਕਾਨੂੰਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, 12 ਟੇਬਲੇਟ ਤੇ ਲਿਖਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਉਲਟ, ਇਹ ਬਾਕਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਭਾਸ਼ਾ ਅਕਕਾਦਿਯਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਾਖਰਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਮੇਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਕੋਡਾਂ ਨੇ ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਪੀੜਤ ਨੂੰ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦੇਣ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਕੋਡ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ ਦੰਡਿਤ ਕਰਨ' ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਕੋਡ ਨੂੰ ਬਦਲਾਅ ਵਿਚ ਕੀ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਕਾਨੂੰਨ ਕੋਡ ਸੀ।
ਕੋਡ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹਰੇਕ ਗੁਨਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਜਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਠੋਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੌਤ, ਵਿਗਾੜ, ਜਾਂ "ਅੱਖ ਲਈ ਅੱਖ, ਦੰਦ ਲਈ ਦੰਦ" (ਲੇਕਸ ਟਲੋਨੀਸ "ਬਦਲਾਵ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ") ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਹ ਕੋਡ ਨਿਰਦੋਸ਼ਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਲਜ਼ਮ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ਰ ਕੋਲ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਪਰ, ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਲਈ ਕੋਈ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਸਟੀਲ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਹਾਮੂਰਾਬੀ ਸ਼ਮਾਸ਼ ਨਾਂ ਦੇ ਬੇਬੀਲੋਨ ਦੇਵਤਾ ਤੋਂ ਕਾਨੂੰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਨੂੰ ਸ਼ਮਾਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਹੇਠ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਹਾਮੁਰਾਬੀ ਦੇ ਦੰਡ ਵਿਧਾਨ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ
ਸੋਧੋ§ 8 - ਜੇ ਕੋਈ ਵੀ ਪਸ਼ੂ ਜਾਂ ਭੇਡ ਜਾਂ ਖੋਤਾ, ਜਾਂ ਸੂਰ ਜਾਂ ਬੱਕਰੀ ਚੋਰੀ ਕਰੇ, ਜੇ ਇਹ ਕਿਸੇ ਦੇਵਤਾ ਜਾਂ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ, ਤਾਂ ਚੋਰ ਉਸ ਲਈ ਤੀਹ ਗੁਣਾ ਦੇਵੇਗੀ; ਜੇਕਰ ਉਹ ਰਾਜੇ ਦੇ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਦਸ ਗੁਣਾ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਕਰੇਗਾ; ਜੇ ਚੋਰ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ.
§ 21 - ਜੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਘਰ ਵਿਚ ਅਪਰਾਧ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਾਇਮ ਰਹੇ ।
§ 55 - ਜੇ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਆਪਣੀ ਨਹਿਰ ਦਾ ਨੱਕਾ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਰਖਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਲੱਗਵੇਂ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਜੁਰਮਾਨੇ ਵਜੋਂ ਮਾਪੇਗਾ।
§ 59 - ਜੇ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਬਗੈਰ ਇਕ ਦਰਖ਼ਤ ਵੱਢਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਅੱਧਾ ਰੁਪਿਆ ਦੇਣਾ ਪਵੇਗਾ।
§ 195 - ਜੇ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ ।
§ 1 9 6-201 - ਜੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਬੰਦੇ ਦੀ ਅੱਖ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਅੱਖ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦੇਣਗੇ. ਜੇ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਤੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਹੱਡੀ ਤੋੜ ਦੇਵੇਗਾ. ਜੇ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਅੱਖ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਵੇ ਜਾਂ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੱਡੀ ਤੋੜ ਲਵੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਇਕ ਮਨ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਦੇ ਨੌਕਰ ਦੀ ਅੱਖ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਆਦਮੀ ਦੇ ਨੌਕਰ ਦੀ ਇੱਕ ਹੱਡੀ ਤੋੜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਅੱਧੀ ਕੀਮਤ ਅਦਾ ਕਰੇਗਾ. ਜੇ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਦੰਦ ਆਦਮੀ ਦਾ ਦੰਦ ਕਢਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਦੰਦ ਖੱਟੇਗਾ. ਜੇ ਕੋਈ ਇੱਕ ਫਰੀਡਮ ਦਾ ਦੰਦ ਕਢਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਕ ਤਿਹਾਈ ਚਾਂਦੀ ਦਾ।
§ 218-219 - ਜੇ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਇੱਕ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ; ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਂਸੀ ਦੀ ਲੈਨਜੈਟ ਨਾਲ ਫੋੜ (ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ) ਖੋਲੋ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਅੱਖ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿਓ, ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਕੱਟ ਦੇਣਗੇ. ਜੇ ਕੋਈ ਡਾਕਟਰ ਕਾਂਸੀ ਲੈਂਸੈੱਟ ਨਾਲ ਗੰਭੀਰ ਜ਼ਖ਼ਮ ਲਈ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨੌਕਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰੇਗਾ.
§ 229-232 - ਜੇ ਕੋਈ ਬਿਲਡਰ ਇਕ ਆਦਮੀ ਲਈ ਮਕਾਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਘਰ ਢਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਘਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਬਿਲਡਰ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ। ਜੇਕਰ ਘਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਜੇ ਘਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਗੁਲਾਮ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਘਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਮੁੱਲ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਦੇ ਦੇਵੇਗਾ । ਜੇ ਇਹ ਸੰਪੱਤੀ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਬਹਾਲ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ, ਅਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਘਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਢਹਿ ਗਿਆ, ਉਹ ਉਸ ਘਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਉਸਾਰ ਲਵੇਗਾ ਜੋ ਆਪਣੀ ਖੁਦ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ (ਅਰਥਾਤ ਆਪਣੇ ਖਰਚੇ ਤੇ) ਤੋੜ ਜਾਵੇਗਾ.
ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯਾਦਗਾਰ
ਸੋਧੋਹਮੂਰਾਬੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਲਿਆਉਣਾ, ਅਮਨ ਲਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਲਿਆਉਣਾ।
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Roux, Georges, "The Time of Confusion", Ancient Iraq, Penguin Books, p. 266, ISBN 9780141938257
- ↑ Beck, Roger B.; Black, Linda; Krieger, Larry S.; Naylor, Phillip C.; Shabaka, Dahia Ibo (1999). World History: Patterns of Interaction. Evanston, IL: McDougal Littell. ISBN 0-395-87274-X. OCLC 39762695.