ਆਚਾਰੀਆ ਭਾਨੂਦੱਤ

ਆਚਾਰੀਆ ਭਾਨੂਦੱਤ ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਿਸ਼੍ਰ ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਨਾਇਕਾ ਦੇ ਭੇਦਾਂ ਦਾ ਸਰਬਾਂਗ ਵਿਵੇਚਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਤਿੰਨ ਆਲੰਕਾਰਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਗੀਤਿਕਾਵਿ, ਇੱਕ ਮਿਕਾਵਿ (ਗਦ-ਪਦਮਿਸ਼੍ਰ) ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ-ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਵੀ ਸੰਕਲਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਸਵਾਦੀ ਆਚਾਰੀਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜੀਵਨ

ਆਚਾਰੀਆ ਭਾਨੂਦੱਤ ਮਿਸ਼੍ਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹਾ ਉੱਲੇਖ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਅਨੁਮਾਨ ਹੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ‘ਰਸਮੰਜਰੀ’ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਆਖੀਰੀ ਸ਼ਲੋਕ ਤੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗਣੇਸ਼ਵਰ ਮਿਸ਼੍ਰ ਅਥਵਾ ਗਣਪਤੀ ਮਿਸ਼੍ਰ ਅਤੇ ਇਹ ਮਿਥਿਲਾ (ਵਿਦੇਹਭੂਹ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ) ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਗਦ-ਪਦਮਿਸ਼੍ਰਿਤ ਕਾਵਿ‘ਕੁਮਾਰਭਾਰਗਵੀਯ` `ਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦਾਦਾ ਭਵਨਾਥ ਮਿਸ਼੍ਰ ਅਤੇ ਪੜਦਾਦਾ ਰਵੀਨਾਥ ਮਿਸ਼੍ਰ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ‘ਰਸਤਰੰਗਿਣੀ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਲੋਕ ਤੋਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ ਪਰਯਟਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਆਧੁਨਿਕ ਉੱਘੇ ਸਮੀਖਿਆਕਾਰ ਆਚਾਰੀਆ ਬਲਦੇਵ ਉਪਾਧਿਆਇ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸਪ੍ਰਮਾਣ 13 ਵੀਂ ਈ. ਸਦੀ ਦਾ ਅੰਤ ਅਤੇ 14 ਵੀਂ ਈ. ਸਦੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ‘ਸ਼੍ਰੀਗਾਰਤਿਲਕ (950-1100 ਈ. ਸਦੀ) ਅਤੇ ‘ਦਸ਼ਰੂਪਕ’ (10 ਵੀਂ ਸਦੀ) ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ 'ਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੋਪਾਲ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ 1428 ਈ. 'ਚ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਰਸਮੰਜਰੀ ’ਤੇ 'ਵਿਕਾਸ' ਨਾਮ ਦੀ ਟੀਕਾ ਲਿਖੀ ਸੀ। ਇਹ ਤੱਥ ਵੀ ਬਲਦੇਵ ਉਪਾਧਿਆਇ ਦਾ ਹੀ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਆਚਾਰੀਆ ਭਾਨੂਦੱਤ ਮਿ ਨੇ ਰਸਮੰਜਰੀ, ਰਸਤਰੰਗਿਣੀ, ਰਸਪਾਰਿਜਾਤ, (ਸ਼ਲੋਕ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ), ਅਲੰਕਾਰਤਿਲਕ, ਸ਼ਿੰਗਾਰਦੀਪਿਕਾ (ਅਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ), ਗੀਤਗੌਰੀਪਤੀ (ਮੁਕਤਕਕਾਵਿ), ਕੁਮਾਰਭਾਰਗਵੀਯ (ਮਿਕਾਵਿ), ਮੁਹੂਰਤਸਾਰ (ਜਿਉਤਿਸ਼) ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਅਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਲੰਕਾਰਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਿੰਨ ਕਿਰਤਾਂ (1,2,4) ਦਾ ਹੀ ਪਰਿਚੈ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਾ

ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ

ਭਾਨੂਦੱਤ ਨੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀ-ਲੇਖਕ ਮਿਸਾਰੂ ਮਿਸ਼ਰਾ, ਵਿਵਾਦਚੰਦਰ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਜੋ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਵਧੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਨੂਦੱਤ ਨੂੰ 1450 ਤੋਂ 1500 ਈ.

ਰਸ-ਮੰਜਰੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਤੁਕ ਵਿੱਚ, ਭਾਨੂਦੱਤ ਦੇ ਜੱਦੀ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਦੇਹਾ (ਵਿਦੇਹਭੂਹ)¹ ਜਾਂ ਮਿਥਿਲਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਬਰਨੇਲ ਦੁਆਰਾ ਭਾਨੁਦੱਤ ਦੇ ਮਿਥਿਲਾ ਦੇ ਮੂਲ ਦੇ ਵਰਣਨ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੈਥਿਲੀ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਇਹ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗੌੜੀਆ ਜੈਦੇਵ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗੀਤ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸੀ, ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਗੌਰੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਕੰਮ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਭਾਨੂ ਦੱਤ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਵਾਲੇ ਕੁਮਾਰ-ਭਾਰਗਵੀਯ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ, ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਗਣਪਤੀ ਜਾਂ ਗਣਨਾਥ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ (ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਡੇ ਲੇਖਕ ਵਾਂਗ), ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵੰਸ਼ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ: ਰਤਨੇਸ਼ਵਰ ਸੁਰੇਸ਼ਵਰ (ਇੱਕ ਸਿਰੀਰਕ-ਭਾਸ਼ਯ ਵਾਰਤਿਕ ਦਾ ਲੇਖਕ) → → ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ→ ਰਵਿਨਾਥ ਭਵਨਨਾਥ ਮਹਾ ਦੇਵਾ ਗਣਪਤੀ ਭਾਨੁਦੱਤ। ਗਣਪਤੀ ਇੱਕ ਕਵੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਭਾਨੂਦੱਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਸ-ਤਰੰਗਿਨੀ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਾਹਲਨਾ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ (ਪੰਨਾ 45) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਵੀ ਗਣਪਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਮਹਾਮੋਦਾ ਨਾਮਕ ਕੰਮ ਦੇ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ। ਪੰਜ ਅਧਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਲਮਕਾਰਾ ਤਿਲਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਿੰਗਾਰ-ਦੀਪਿਕਾ ਵੀ ਸਾਡੇ ਭਾਨੂਦੱਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਸ਼੍ਰੀਗਰ-ਦੀਪਿਕਾ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਅਲਮਕਾਰਾ ਤਿਲਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਰਤਕ ਅਤੇ ਛੰਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਆਮ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਪਰਿਚੈਦ ਕਾਵਯ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਰਸ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ

ਹਨ

ਰਚਨਾਵਾਂ

ਭਾਨੂਦੱਤ² ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ।

ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾ ਅਤੇ ਰਸਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਰਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ! ਇਹ 289 ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇੰਡੀਆ ਆਫਿਸ ਕੈਟ ਦੇਖੋ। vol. ii (ਕੀਥ ਅਤੇ ਥਾਮਸ), ਨੰ. 5248, ਪੀ. 346.

2 ਇਸ ਨਾਮ ਦਾ ਰੂਪ ਭਾਨੁਕਾਰਾ ਸੇਸਾ ਸਿਨਟਾਮਨੀ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਾਵਿ

ਸਮਯਿਤੁਮ ਇਵ ਜਨਾ-ਖੇਦਮ ਅਸਮ ਪੁਰਾਹਰਾ ਕ੍ਰਿਤ-ਮਰੁਤ-ਵੇਸਾ, ਜਯਾ ਭੁਵਨਾਧਿਪਤੇ।

ਦੁਬਾਰਾ. ਜੈਦੇਵਾ

ਨਿਭ੍ਰਤਾ-ਨਿਕੁੰਜ-ਗ੍ਰਹਮ ਗਤਾਯਾ ਨਿਸਿ ਰਹਸਿ ਨੀਲਿਆ

ਵਿਕਾਰ

ਸਾਖੀ ਹੇ ਸ਼ਮਕਾਰਮ ਉਦਿਤ-ਵਿਲਾਸਮ ਸਾਹਾ ਸਮਾਗਮਯਾ ਮਾਯਾ ਨਤਾਯਾ

ਮੇਰਾ ਪੇਟ

ਇਹ ਦੋ ਐਬਸਟਰੈਕਟ, ਬੇਤਰਤੀਬ 'ਤੇ ਲਏ ਗਏ ਹਨ, ਇਹ ਦਰਸਾਏਗਾ ਕਿ ਨਕਲ ਕਿੰਨੀ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵਾਜਬ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਨੂਦੱਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜੈਦੇਵ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਕਲ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਜੈਦੇਵ ਨੂੰ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ। ਭਾਨੂਦੱਤ ਨੂੰ ਉਸ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਸਾਨੂੰ ਉਸਦੀ ਤਾਰੀਖ ਦਾ ਇੱਕ ਅੰਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਦੂਸਰਾ ਟਰਮਿਨਸ ਰਸ-ਮੰਜਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਟਿੱਪਣੀ ਦੀ ਮਿਤੀ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਗੋਪਾਲਾ (ਉਰਫ਼ ਵੋਪਦੇਵਾ) ਦੁਆਰਾ ਰਸਮੰਜਰੀ-ਵਿਕਾਸ (ਜਾਂ-ਵਿਲਾਸਾ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ, ਜੋ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ 1572 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਸਰਿਗਧਾਰ-ਪੱਧਤੀ ਵਿਚ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਿਤੀ ਸੀ.

1 ਸਟੀਨ, ਜੰਮੂ ਕੈਟ। ਪੀ. 63, ਪੀ 'ਤੇ ਠੀਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ. 421, ਵੀ ਪੀ. 273. ਇਸ ਟਿੱਪਣੀ ਦੀ ਮਿਤੀ ਅਤੇ ਵਰਤੇ ਗਏ ਯੁੱਗ ਬਾਰੇ, ਹੇਠਾਂ ਬਿਬਲਿਓਗ੍ਰਾਫੀ ਦੇਖੋ। ਕੁਮਾਰਸਵਾਮਿਨ, 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਵਿਰਾਹ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਰਸ-ਮੰਜਰੀ ਨਾਮਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ (ਪੰਨਾ 280) ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

1363 ਈਸਵੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ, ਭਾਨੂ-ਪੰਡਿਤਾ ਅਤੇ ਵੈਦਿਆ ਭਾਨੂ-ਪੰਡਿਤਾ (790, 973, 1032, 1271, 3328, 3685) ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਹੇਠ ਕਈ ਛੰਦਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਾਡੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ-ਪਛਾਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਲੇਖਕ ਜਹਲਾਨਾ, ਜਿਸਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ (ਐਡੀ. ਜੀ.ਓ.ਐਸ., ਬੜੌਦਾ 1938) 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੇ ਵੀ ਭਾਨੂ-ਪੰਡਿਤਾ ਅਤੇ ਵੈਦਿਆ ਭਾਨੂ-ਪੰਡਿਤਾ ਦੇ 36 ਦੇ ਕਰੀਬ ਛੰਦਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਣਪਛਾਤੇ ਹਨ, ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿੰਨ ਹਨ। ਪਧਤੀ (790=ਪੰਨਾ 68, 973 ਪੰਨਾ 107, ਅਤੇ 3328-ਪੰਨਾ 183) ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸੇ ਹਵਾਲੇ ਦੇ ਤਹਿਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਸ-ਮੰਜਰੀ ਦਾ ਲੇਖਕ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਣਜਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਵੈਦਿਆ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤਾ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਲੇਖਕ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਭਾਨੂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਉਹ ਸੀ¹।

ਭਾਨੂਦੱਤ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਦਾ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਰਸ-ਮੰਜਰੀ ਵਿੱਚ ਨਿਜਾਮ ਧਰਨਿਪਾਲ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਅਨੁਮਾਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਨੰਤ ਪੰਡਿਤਾ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਦੁਆਰਾ ਦਾਵਾਗਿਰੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਅਹਿਮਦ ਨਿਜ਼ਾਮ ਸ਼ਾਹ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ 1499 ਅਤੇ 1507 ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਲਤਾਬਾਦ (ਦੇਵਗਿਰੀ) ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਡੇਕਨ ਦੇ ਨਿਜ਼ਾਮ ਸ਼ਾਹੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪੀ.ਵੀ. ਕੇਨ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਤਾਜ਼ਾ ਸਬੂਤ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ (HSP, p. 296

ਵਿਪ੍ਰਲੰਭਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਣਾਯ-ਮਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਹਵਾਲਾ ਭਾਨੂਦੱਤ ਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਥਨ ਉਸਦੀ ਰਸ ਮੰਜਰੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

1 ਗੋਵਿੰਦਾਜੀ (ਭੰਡਾਰਕਰ ਰਿਪ. 1887-91) ਦੇ ਸਭਿਆਲਮਕਰਨ ਵਿੱਚ।

ਪੀ. Ixiii) ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਭਾਨੁਕਾਰਾ ਅਤੇ ਭਾਨੂ ਪੰਡਿਤਾ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੋਣਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਕਵੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਹਰ ਦੱਤ ਸਰਮਾ (ABORI, xvii, 1936, pp. 243-58), ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਨੁਦੱਤ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਕਵੀ ਭਾਨੁਕਾਰਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਅੰਤਮ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਜਾਣ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ੱਕੀ ਹੈ। Nld, vii, 1944, pp. 111-17 ਵਿੱਚ G. V. Devastali ਨੂੰ ਇਸ ਸਵਾਲ 'ਤੇ ਦੇਖੋ; ਪੀ ਕੇ ਗੋਡੇ ਇੰਡ ਕਲਚਰ iii. ਪੰਨਾ 751-56 ਅਤੇ ਐਸ.ਕੇ.ਡੀ. ਕੁਝ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਪੀ. 147. ਕੁਝ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ 2 ਐਸ ਕੇ ਡੀ, ਪੀ. 144-45. ਪਰ ਰਾਮਨਾਥ ਝਾਅ (ਜਰਨਲ

ਪਟਨਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ iii. ਨਹੀਂ 1-2) ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੂਜਾ ਸ਼ਾਸਕ ਹੈ

ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ, ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ (ਇਸ ਲਈ ਅਨੰਤ ਪੰਡਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ) ਹੈ

ਵਿਜੇਨਗਰ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇਵਾ ਰਾਏ (1509-1530

ਰਸਮੰਜਰੀ

ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ 'ਚ ਆਚਾਰੀਆਂ ਜਾਨਵੰਤ ਮਿਸ ਦਾ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾ ਦੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਵੇਚਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ ਹੈ। ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸੂਤ ਸ਼ੈਲੀ 'ਚ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਵਿੱਤੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਰਸਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਚ ਸਮਾਹਿਤ ਕਰਕੇ ਆਲੰਬਨ-ਵਿਭਾਵ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਵੇਚਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾਂ ਦੇ ਭੇਦਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਾਇਕਾਂ, ਅੱਠ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਂਕ ਭਾਵਾਂ, ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ (ਸੰਯੋਗ-ਵਿਲੰਭ) ਸ਼ਿੰਗਾਰ, ਵਿਪਲਤ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਵੇਚਨ ਹੈ।

ਰਸਤਰੰਗਿਣੀ

ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਰਸ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਵੇਚਨ ਹੈ। ਰਸ-ਸੰਬੰਧੀ ਅਨੇਕ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ ਅਤੇ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਅੱਠ ਤਰੰਗਾਂ (ਅਧਿਆਵਾਂ) 'ਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਨ ਦਾ ਕ੍ਰਮ ਨਿਮਨ ਹੈ: ਤਰੰਗ-1 ਵਿੱਚ ਮੰਗਲਾਚਰਣ, ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਈਭਾਵਾਂ ਦਾ ਲਕਸ਼ਣ-ਉਦਾਹਰਣ

ਸਹਿਤ ਵਿਵੇਚਨ। ਤਰੰਗ-2 ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਵਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ, ਭੇਦ ਅਤੇ ਉਦਾਹਰਣ। ਤਰੰਗ-31 ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਾਵਾਂ (ਕਟਾਸ਼ ਆਦਿ) ਦਾ ਸੋਦਾਹਰਣ ਵਿਵੇਚਨ।

ਤਰੰਗ-4. ਵਿੱਚ ਸਾਕ ਅਨੁਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸੋਦਾਹਰਣ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਨ। ਤਰੰਗ-5, ਵਿੱਚ ਵਿਅਭਿਚਾਰਿਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਵਰਣ

ਤਰੰਗ-6. ਵਿੱਚ ਰਸ ਦਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਵੇਚਨ ਰੰਗ-7. ਵਿੱਚ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੂਜੇ ਰਸਾਂ ਦਾ ਲਕਸ਼ਣ-ਉਦਾਹਰਣਸਹਿਤ ਵਿਵੇਚਨ

ਤਰੰਗ-8. ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਸਥਾਈਭਾਵਾਂ ਬੀਹ ਵਿਅਭਿਚਾਰਿਭਾਵਾਂ; ਅੱਠ ਰਸਾਂ ਦੇ ਵਿਵੇਚਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਦੀ ਸੋਦਾਹਰਣ ਵਿਆਖਿਆ; ਇੱਕ ਰਸ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਰਸ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਰਸ-ਵਿਰੋਧ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਨ ਹੈ।

ਅਲੰਕਾਰਤਿਲਕ

ਇਹ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ 'ਚ ਅਲਕਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਅਤੇ ਪੰਜ । ਪਰਿਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਨ ਹੇਠਲੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ:

★ਪਛੇਦ-1 ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦਾ ਵਿਵੇਚਨ, ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਸ਼ਰੀਰ ਮੰਨ ਕੇ ਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਆਤਮਾ ਕਿਹਾ; ਇਸ ਕਾਵਿ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਰੀਤੀ, ਗੀਤੀ, ਵਿੱਤੀ, ਗੁਣ, ਦੋਸ਼ਹੀਨਤਾ ਪੰਜ ਇੰਦਿਆਂ ਦੱਸਿਆ; ਕਾਵਿ-ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਣ ਵਿਉਤਪੱਤੀ ਨੂੰ ਅਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਅਭਿਆਸ ਮੰਨਿਆ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਆਧਾਰ `ਤੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼, ਮਿਸੂ ਚਾਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ।

★ਪਛੇਦ-2 ਵਿੱਚ ਪਦ-ਵਾਕ-ਵਾਕਿਆਰਥ ਦੇ ਵਿਵੇਚਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਦੇ

ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ।

★ਪਛੇਦ-3, ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼-ਵਿਵੇਚਨ, ਗੁਣ ਦੇ ਬਾਹਿਅ, ਆਂਤਰਿਕ, ਵੈਸ਼ੇਸ਼ਿਕ ਤਿੰਨ ਭੇਦ; ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਗੁਣ ਬਾਹਿਅਾ, ਅਰਥ ਦੇ ਗੁਣ ਆਂਤਰਿਕ; ਸ਼ਲੇਸ਼ ਆਦਿ 24 ਗੁਣ ਵੈਸ਼ੇਸ਼ਿਕ ਗੁਣ ਕਹੇ ਹਨ।

★ਪਛੇਦ-4 ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸ਼ਬਦਾਲੰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਲਸ਼ਣ-ਉਦਾਹਰਣਸਹਿਤ ਵਿਵੇਚਨ ਲਈ ਆਚਾਰੀਆ ਮੰਮਟ ਦਾ ਅਨੁਸਰਣ।

★ਪਛੇਦ-5.ਵਿੱਚ 48, ਅਰਥਾਲੰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਲਕ੍ਸ਼ਣ-ਉਦਾਹਰਣ ਸਹਿਤ ਵਿਵੇਚਨ

ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ 'ਚ ਆਚਾਰੀਆ ਭਾਰੂਦੱਤ ਮਿਸ਼੍ਰ ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾ ਵਿਵੇਚਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਰਸ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਤੇ ਅਪੂਰਵ ਵਿਵੇਚਨ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਰਸ ਦੇ ਲੌਕਿਕ ਅਤੇ ਅਲੌਕਿਕ ਦੋ ਭੇਦ ਕਰਕੇ ਲੌਕਿਕ ਰਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਆਦਿ ਰਸਾਂ ਦਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਅਲੌਕਿਕ ਰਸ ਨੂੰ-ਸ੍ਵਪਨਿਕ (ਜਿਸਦਾ ਆਨੰਦ ਸੁਪਨੇ 'ਚ ਲਿਆ ਜਾਵੇ), ਮਾਨੋਰਥਿਕ (ਜਿਸਦਾ ਆਨੰਦ ਆਕਾਸ਼-ਮਹਲ ਵਾਂਙ ਕਲਪਨਾ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇ), ਔਪਨਾਇਕ (ਜਿਸਦਾ ਆਨੰਦ ਕਾਵਿ ’ਚ ਵਰਣਨ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨ ਕੇ ਵਿਵੇਚਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ‘ਰਸਤਰੰਗਿਣੀ ਦੇ ਸੱਤਵੇਂ ਤਰੰਗ 'ਚ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ‘ਮਾਯਾ ਨਾਮ ਦੇ ਰਸ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਉਦਾਹਰਣ ਸ੍ਵੈ-ਰਚਿਤ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਸਮੀਖਿਆਕਾਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾ ਵਿਵੇਚਨ ਅਤੇ ਰਸ ਸੰਬੰਧੀ ਨਵੀਂਆਂ ਉਦਭਾਵਨਾਵਾਂ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਆਦਰ ਕਰਦੇ

ਹਵਾਲੇ

• 1.ਡਾ.ਸ਼ੁਕਦੇਵ ਸ਼ਰਮਾ -ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸਾਸ਼ਤਰ
• 2.Dr. Shusil sharma - history of sanskrit poeitcs ਪੰਨਾ ਨੰ 241, 242,243,244,245,246,247]]