ਆਦਿਲਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲਾ
ਆਦਿਲਾਬਾਦ ਆਂਦਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜਿਲਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਨੇਕ ਵੰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ । ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਬਸਿਆ ਇਹ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸਥਾਕਨ ਇੱਕ ਉਪਿਉਕਤੱ ਪਰਯਟਨ ਸਥਦਲ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਹੀ ਦੇਖਣ ਯੋਗਯਗ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਇੱਥੇ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਮੱਲੋ ਜ਼ੋਰੀ ਹੀ ਆਪਣੀ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਆਕਰਸ਼ਤ ਹੋਕੇ ਹਜਾਰੋ ਪਰਯਟਨ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਦੇਵੀ ਸਰਸਵ ਦੀ ਦਾ ਘਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਸਥਾਨ ਸਿਟੀ ਆਫ ਕਾਤਰ ਦੇ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।
ਆਦਿਲਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲਾ
ਅਦਿਲਾਬਾਦ | |
|---|---|
district | |
| ਆਬਾਦੀ | |
| • ਕੁੱਲ | 24,88,003 (census 2,001) |
ਆਦਿਲਾਬਾਦ ਦਾ ਨਾਮ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੇ ਅਰੰਭ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਅਲੀ ਆਦਿਲ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਪਿਆ । ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਆਦਿਲਾਬਾਦ ਕਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿੀਤੀਆਂ ਦਾ ਘਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਧਯਂ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੀਮਾ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇੱਥੇ ਉਤਤਕਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਵੰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਵੀ । ਅੱਜ ਇੱਥੇ ਗੁਆਂਢ ਦੀ ਮਰਾਠੀ ਸੰਸਕਿੱਰਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਤੇਲੁਗੂ ਸੰਸਕਿੱਰਿਆ ਦਾ ਹਿਸਜਿੇਹਾ ਬੰਨ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ।
ਮੁੱਖ ਖਿੱਚ
ਸੋਧੋਮਹਾਤਮਾਆ ਗਾਂਧੀ ਪਾਰਕ
ਸੋਧੋਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬੀਚਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਮਹਾਤਮਾਲ ਗਾਂਧੀ ਫੁਲਵਾੜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਥਾਂਨ ਧਯਾਰਨ ਸਾਧਨਾ ਲਈ ਬਿਲਕੁੰਲ ਉਪਿਉਕਤੰ ਹੈ । ਹਰੇ ਭਰੇ ਲਾਨ ਅਤੇ ਵਿਵਿਧ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦਰਖਤ ਬੂਟੀਆਂ ਵਲੋਂ ਸੱਜਿਆ ਇਹ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵੱਡੀ ਸੰਖਜਾਂਿ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਬਚਚਾਂੇ ਦੇ ਖੇਡਣ ਲਈ ਇੱਥੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰੀਡਾ ਸਥਾਸਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਖੇਡਣ ਦਾ ਆਨੰਦ ਉਠਾ ਸੱਕਦੇ ਹੈ ।
ਬਸਰ ਮੰਦਿਰ
ਸੋਧੋਨਿਜਾਮਾਬਾਦ ਵਲੋਂ 50 ਕਿਮੀ . ਦੂਰ ਗੋਦਾਵਰੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਸਥਿਤ ਬਸਰ ਦਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗਿਆਨ ਸਰਸਵਬਦੀ ਮੰਦਿਰ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਇੱਕ ਸਿਰਫ ਮੰਦਿਰ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਬਾਦ ਰਿਸ਼ੀ ਵਯਾੋਸ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਖੋਜ ਉੱਤੇ ਨਿਕਲੇ । ਉਹ ਗੋਦਾਵਰੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਕੁਮਾਰਚਲਾ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜੇ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨਨਿਹੀਂ ਹੋਕਰ ਦੇਵੀ ਨੇ ਉਂਨਹਾਂਚ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ । ਦੇਵੀ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਉਂਨਹੋਂਬਨੇ ਨਿੱਤ ਤਿੰਨ ਜਗ੍ਹਾ ਤਿੰਨ ਮੁੱਠੀ ਰੇਤ ਰੱਖੀ । ਚਮਤਕਾਿਰਸਵਸਰੂਪ ਰੇਤ ਦੇ ਇਹ ਤਿੰਨ ੜੇਰ ਤਿੰਨ ਦੇਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਏ ਜੋ ਸਨ - ਸਰਸਵ ਦੀ , ਲਕਸ਼ਮੀਿ ਅਤੇ ਕਾਲੀ । ਅੱਜ ਇਹ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇਵੀਆਂ ਬਸਰ ਦੀ ਸਬਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪੂਜਨੀਕ ਦੇਵੀਆਂ ਹੈ ।
ਤਿੰਨਾਂ ਦੇਵੀਆਂ ਦੀ ਹਾਜਰੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਮੁਖਯਲ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਦੇਵੀ ਸਰਸਵਨਦੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਹੈ । ਅੱਖਰ ਪੂਜੇ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਅਭਿਭਾਵਕ ਆਪਣੇ ਬਚਚਾਂਯ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਲਿਆਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋ । ਵਾਦਾਇਤੀ ਸ਼ਿਲਾ , ਅਸ਼ਟਜਤੀਰਥ ਬਸਰ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਅੰਨਯਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦਰਸ਼ਨੀਕ ਸਥਵਲ ਹਨ । ਹਜਾਰਾਂ ਸ਼ਰੱਧਾਲੁ ਮਹਾਸ਼ਿਵਰਾਤਰਿ ਉੱਤੇ ਗੋਦਾਵਰੀ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਸਨਾਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਪਾਂਦੇ ਹਨ । ਵਯਾਰਸ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ , ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ , ਦਸ਼ਹਰਾ ਅਤੇ ਨਵਰਾਤਰਿ ਵੀ ਇੱਥੇ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਉਲਲਾ ਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਕੇਲਸਾਪੁਰ ਨਗਰ
ਸੋਧੋਆਦਿਲਾਬਾਦ ਵਲੋਂ 32 ਕਿਮੀ . ਦੂਰ ਕੇਲਸਾਪੁਰ ਨਾਗੋਬਾ ਵਿੱਚ ਮੰਦਿਰ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ ਦੀ ਪਾਸ਼ਾਣ ਪ੍ਰਤੀਮਾ ਵੱਡੀ ਸੰਖਜਾਂਗ ਵਿੱਚ ਭਕਤਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੂਸ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਨੂੰ ਭੁਲਾਕੇ ਲੋਕ ਕੇਲਸਾਪੁਰ ਜਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹਿਸਜਿਿਹਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜਾਤਰਾ ਨਾਗੋਬਾ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਆਜੋਜਿਤ ਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਜਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟੇਰ ਦੇ ਵੀ ਅਨੇਕ ਸ਼ਰੱਧਾਲੁ ਭਾਗ ਲੈਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਜੈਨਾਥ ਮੰਦਿਰ
ਸੋਧੋਇਹ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸਥਾੀਨ ਆਦਿਲਾਬਾਦ ਵਲੋਂ 21 ਕਿਮੀ . ਦੂਰ ਹੈ । ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖੋਂ ਵਲੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਪਲਲਾਵ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੇ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ । ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਮੰਦਿਰ ਵਾਸਤੁਲਸ਼ਿਲਪਾ ਦੀ ਜੈਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੱਛਣ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਇਸਲਈ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਜੈਨਾਥ ਪਿਆ । ਕਾਰਤਕ ਸ਼ੁੱਧ ਅਸ਼ਟਿਮੀ ਵਲੋਂ ਇਲਾਇਚੀ ਸਪਤੇਮੀ ( ਅਕਟੂਦਬਰ - ਨਵੰਬਰ ) ਤੱਕ ਇੱਥੇ ਲਕਸ਼ਮੀਰ ਨਰਾਇਣ ਸਗਿੱ ਦੜੀ ਬਰਹਮੋਤਸੇਵ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਜਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਜਾਂਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੱਧਾਲੁ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
ਕਵਲ ਵੰਨਯ ਜੀਵ ਅਭਯਾਰੰਨਯਲ
ਸੋਧੋ893 ਵਰਗ ਕਿਮੀ . ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇਹ ਵੰਨਯ ਜੀਵ ਅਭਯਾਲਰੰਨਯਵ ਨਿਰਮਲ ਵਲੋਂ 70 ਕਿਮੀ . ਦੂਰ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਬਾਰਕਿੰਗ ਡਿਅਰ , ਨੀਲਗਾਏ , ਜੰਗਲੀ ਝੋਟਾ , ਚੀਦਾ ਅਤੇ ਚੀਤਲ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਡੋਗਪਾ ਮਾਏ ਅਤੇ ਅਲੀਨਗਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਚ ਟਾਵਰਾਂ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਪ੍ਰਭਾਤ ਅਤੇ ਸੂਰਿਆਸਤਂ ਦਾ ਪੰਛੀ ਦ੍ਰਸ਼ਯ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਕੁੰਟਾਲਾ ਵਾਟਰਫਾਲ
ਸੋਧੋਇਹ ਵਾਟਰਫਾਲ ਨੇਰੇਡਕੋਂਡਾ ਪਿੰਡ ਵਲੋਂ 12 ਕਿਮੀ . ਦੂਰ ਹੈ ਜੋ ਆਦਿਲਾਬਾਦ ਵਲੋਂ 22 ਕਿਮੀ . ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਕੁੰਟਾਲਾ ਵਿੱਚ ਕਦਮ ਨਦੀ 45 ਮੀਟਰ ਦੀ ਉਚਾਈ ਵਲੋਂ ਡਿੱਗ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਘਣ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰਾਜਯਸ ਦਾ ਸਭਤੋਂ ਉੱਚਾ ਵਾਟਰਫਾਲ ਕੁੰਟਾਲਾ ਦਾ ਦ੍ਰਸ਼ਯਲ ਬਹੁਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਸਰਦੀਆਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਲਈ ਸਭਤੋਂ ਉਪਿਉਕਤਾ ਹੈ ਕਯੋਂ ਕਿ ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਨਦੀ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਊਫਾਨ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਝਰਨੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਮਾ ਸਥਾਉਪਿਤ ਹੈ ਜਿੰਨਹਾਂੂ ਸੋਮੇਸ਼ਵੋਰ ਸਵਾਮੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਿਵਰਾਤਰਿ ਉੱਤੇ ਇੱਥੇ ਭਕਤਾਂੇ ਦਾ ਤਾਂਤਾ ਲਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਨਿਰਮਲ ਆਰਟ
ਸੋਧੋਮੰਚੇਰਿਅਲ ਵਲੋਂ 50 ਕਿਮੀ . ਦੂਰ ਨਿਰਮਲ ਆਦਿਲਾਬਾਦ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਗਰ ਹੈ । ਇਹ ਸਥਾੇਨ ਆਪਣੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵਲੋਂ ਤਰਾਸ਼ੇ ਗਏ ਇਹ ਖਿਡੌਣੇ ਅਤੇ ਤਸਵੀਇਰਾਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਹੀ ਪੁਕਾਰੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸ਼ਿਲਉਲਪਕਾਰ ਸਥਾਸਨੀਏ ਸਤਾਰ ਉੱਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਮੁਲਾਇਮ ਲੱਕੜੀ ਵਲੋਂ ਸਬਜੀਆਂ , ਫਲਾਂ , ਜਾਨਵਰਾਂ , ਗੁੜੀਆਂ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਖਿਡੌਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਮੰਨ ਲਉ ਸ਼ਿਲਉ ਪਕਾਰ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਣ ਫੂਕ ਦਿੱਤੇ ਹੋਣ । ਨਿਰਮਲ ਪੇਂਟਿੰਗਸਸ ਵਿਸ਼ਅਇਤੇ ਭਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਵਿਵਿਧਤਾ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਨਿਰਮਲ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਕਿਲਾ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਉਂਨਹੋਂਵਨੇ ਨਿਜਾਮ ਦੀ ਸੇਵੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬਣਾਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਬੰਦੂਕਾਂ ਰੱਖੀ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।
ਆਣਾ-ਜਾਣਾ
ਸੋਧੋਹਵਾ ਰਸਤਾ
ਸੋਧੋਨਿਕਟਤਮ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਲੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਰੇਲ ਰਸਤਾ
ਸੋਧੋਆਦਿਲਾਬਾਦ ਦਾ ਆਪਣਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸਸ਼ਨ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਹਿਸੋ ੋਸ ਵਲੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਸੜਕ ਰਸਤਾ
ਸੋਧੋਹੈਦਰਾਬਾਦ ਇੱਥੇ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਸਭਤੋਂ ਠੀਕ ਰਾਸਤਾੋ ਹੈ । ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆ ਰਾਸ਼ਟਸਰੀਏ ਰਾਜ ਮਾਰਗ 7 ਦੁਆਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿਸਸਾਂਤ ਵਲੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਰਾਜਯ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਦੀਆਂ ਬਸਾਂ ਅਤੇ ਨਿਜੀ ਬਸਾਂ ਆਦਿਲਾਬਾਦ ਵਲੋਂ ਆਂਧ੍ਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਂਧ੍ਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਲਈ ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਆਬਾਦੀ
ਸੋਧੋ- ਕੁੱਲ - 2,488,003
- ਮਰਦ - 1,250,958
- ਔਰਤਾਂ - 1,237,045
- ਪੇਂਡੂ - 1,827,986
- ਸ਼ਹਿਰੀ - 660,017
- ਰਾਜ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਫ਼ੀਸਦ - 18.54%
ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸਤਰ
ਸੋਧੋਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ
ਸੋਧੋ- ਕੁੱਲ - 1,112,189
- ਮਰਦ - 688,072
- ਔਰਤਾਂ - 424,117
ਪੜ੍ਹਾਈ ਸਤਰ
ਸੋਧੋ- ਕੁੱਲ - 52.68%
- ਮਰਦ - 64.98%
- ਔਰਤਾਂ - 40.30%
ਕੰਮ ਕਾਜੀ
ਸੋਧੋ- ਕੁੱਲ ਕੰਮ ਕਾਜੀ - 1,123,248
- ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਕਾਜੀ - 912,287
- ਸੀਮਾਂਤ ਕੰਮ ਕਾਜੀ- 210,961
- ਗੈਰ ਕੰਮ ਕਾਜੀ- 1,364,755
ਧਰਮ (ਮੁੱਖ ੩)
ਸੋਧੋ- ਹਿੰਦੂ - 2,207,843
- ਮੁਸਲਮਾਨ - 236,844
- ਬੋਧ - 24,392
ਉਮਰ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਤੋਂ
ਸੋਧੋ- ੦ - ੪ ਸਾਲ- 243,389
- ੫ - ੧੪ ਸਾਲ- 659,331
- ੧੫ - ੫੯ ਸਾਲ- 1,417,252
- ੬੦ ਸਾਲ ਅਤੇ ਵੱਧ - 168,031
ਕੁੱਲ ਪਿੰਡ - 1,586