ਆਰੀਆਭੱਟ ਦੂਸਰਾ

ਆਰੀਆਭੱਟ (ਦੂਸਰਾ) ਜਾਂ ਆਰੀਆਭੱਟ 2 ਹਿਸਾਬ ਅਤੇ ਜੋਤਿਸ਼ ਦੋਨਾਂ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਆਚਾਰੀਆ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਮਹਾਸਿੱਧਾਂਤ ਗਰੰਥ ਜੋਤਿਸ਼ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅੱਛਾ ਗਰੰਥ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਦਾ ਮਤ ਹੈ (ਹਿਸਟਰੀ ਆਵ ਹਿੰਦੂ ਮੈਥਿਮੈਟਿਕਸ, ਭਾਗ 2, ਵਰਕੇ 89) ਕਿ ਇਹ 950 ਈ . ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਨ, ਜੋ ਸ਼ਕਕਾਲ 872 ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੀਖਿਅਤ ਲਗਭਗ 875 ਸ਼ਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਰੀਆਭੱਟ ਦੂਸਰਾ ਬਰਹਮਗੁਪਤ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਹੋਏ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਰਹਮਗੁਪਤ ਨੇ ਆਰੀਆਭੱਟ ਦੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਆਰੀਆਭੱਟੀਯ (ਆਰੀਆਭੱਟ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਲਿਖੇ ਗ੍ਰੰਥ) ਨਾਲ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਮਹਾਸਿੱਧਾਂਤ ਨਾਲ ਨਹੀਂ। ਮਹਾਸਿੱਧਾਂਤ ਤੋਂ ਤਾਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਰਹਮਗੁਪਤ ਨੇ ਆਰੀਆਭੱਟ ਦੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ - ਜਿਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਕੁੱਟਕ ਦੀ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਰੀਆਭੱਟ ਪਹਿਲੇ, ਭਾਸਕਰ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਬਹਮਗੁਪਤ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਉੱਨਤੀ ਵਿਖਾਈ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਰੀਆਭੱਟ ਦੂਸਰਾ ਬਰਹਮਗੁਪਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਹਨ।

ਬਰਹਮਗੁਪਤ ਅਤੇ ਲੱਲ ਨੇ ਅਇਨਚਲਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਾਈ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਆਰੀਆਭੱਟ ਦੂਸਰਾ ਨੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਗਰੰਥ ਮਧਿਅਮਾਧਿਆਏ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕ 11 - 12 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਇਨਬਿੰਦੁ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਕਲਪਭਗਣ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 5, 78, 159 ਲਿਖੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਅਇਨਬਿੰਦੁ ਦੀ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ 173 ਵਿਕਲਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਸ਼ੁੱਧ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟਾਧਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਅਯਨਾਂਸ਼ ਜਾਣਨ ਲਈ ਜੋ ਰੀਤੀ ਦੱਸੀ ਗਈ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਯਨਾਂਸ਼ 24 ਅੰਸ਼ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਅਇਨ ਦੀ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਕਦੇ ਘਟਦੇ - ਘਟਦੇ ਸਿਫ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵੱਧਦੇ - ਵੱਧਦੇ 173 ਵਿਕਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਰੀਆਭੱਟ ਦੂਸਰਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਉਹ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅਇਨਗਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੁੰਜਾਲ ਦੇ ਲਘੁਮਾਨਸ ਵਿੱਚ ਅਇਨਚਲਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਚਰਚਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਕਲਪ ਵਿੱਚ ਅਇਨਭਗਣ 1, 99, 669 ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 59 . 9 ਵਿਕਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੁੰਜਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ 854 ਸ਼ਕ ਜਾਂ 932 ਈਸਵੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਆਰੀਆਭੱਟ ਦਾ ਸਮਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਕੁੱਝ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ 800 ਸ਼ਕ ਦੇ ਲਗਭਗ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

{{{1}}}