ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਾਂਡੀ ਸਾਹਿਬ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਾਂਡੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾਨਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਛਾਉਣੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ, ਜੋ ਪੁਰਾਣੇ ਪਟਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਹੈ।[1][2]
ਇਤਿਹਾਸ
ਸੋਧੋਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੈਂਕੜੇ ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਲੰਗਰ ਛਕਿਆ, ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਝੌਂਪੜੀ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਘੜੇ ਤੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਾਂਡੀ ਸਾਹਿਬ - ਦਾਨਾਪੁਰ ਇੱਕ ਛਾਉਣੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ, ਜੋ ਪੁਰਾਣੇ ਪਟਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਅਪ੍ਰੈਲ 1670 ਵਿਚ ਪਟਨਾ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਪਰਤ ਆਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਅਤੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਵਿਖੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸਨੇ ਬਾਕੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਇੱਥੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਠਹਿਰਾਅ ਕੀਤਾ। ਮਾਈ ਪ੍ਰਧਾਨੀ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਿਚੜੀ (ਚੌਲ ਅਤੇ ਦਾਲ) ਦੀ ਕੇਤਲੀ (ਹੰਡੀ) ਵਰਤਾਈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਥੇ ਬਣੇ ਅਸਥਾਨ ਦਾ ਨਾਂ ਹਾਂਡੀਵਾਲੀ ਸੰਗਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਾਂਡੀ ਸਾਹਿਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪਾਸੇ ਵਰਾਂਡਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੌਸਮੀ ਧਾਰਾ, ਸੋਨ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਇੱਟ ਨਾਲ ਪੱਕੀ ਕੰਧ ਵਾਲਾ ਅਹਾਤਾ ਹੈ।
ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1728 ਵਿੱਚ ਬਾਲਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਜੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਚੱਲੇ ਤਾਂ ਪਟਨਾ ਨਿਵਾਸੀ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 5.2 ਸਾਲ ਸੀ। ਲੋਕ ਕਰੀਬ 12 ਮੀਲ ਪੈਦਲ ਚੱਲ ਕੇ ਦਾਨਾਪੁਰ ਪਹੁੰਚੇ। ਰਾਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਦਾਨਾਪੁਰ ਦੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿੱਘਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਮਾਤਾ ਜਸਨੀ ਸੀ, ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਲਈ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਨੇਹ ਨਾਲ ਖਿਚੜੀ ਪਕਾਈ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਖਿਚੜੀ ਦਾ ਘੜਾ (ਹਾਂਡੀ) ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖਾਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਸਭ ਦੇਖ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖਿਚੜੀ ਖਾਧੀ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਖਿਚੜੀ ਵੀ ਵਰਤਾਈ। ਜਸਨੀ ਮਾਈ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਤਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਇੰਨੀ ਲੰਮੀ ਖਿਚੜੀ ਉਸ ਹਾਂਡੀ ਵਿੱਚ ਪਕਾਈ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਪਰੋਸ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਮੇਰੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋਗੇ। ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਉਸ ਹਾਂਡੀ ਵਿਚ ਖਿਚੜੀ ਪਕਾ ਕੇ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਹਾਂਡੀ ਸਾਹਿਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪਟਨਾ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਠਹਿਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਕੱਟੜ ਨੀਤੀ ਤਹਿਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਧਮਕੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਤਾ, ਦਾਦੀ ਮਾਮੇ ਸਮੇਤ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਦੇ ਪਟਨਾ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਚਲੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਪਟਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ। ਰਵਾਨਗੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ, ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਬੁੱਢੇ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ, ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਗਰੀਬ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਨੌਜਵਾਨ ਪੈਗੰਬਰ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕਾਫ਼ੀ ਰਸਤੇ ਆਏ। ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਿਹਾ। ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ।
ਪਟਨਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ ਸਦੀਵੀ ਦਿਲਾਸਾ ਪਵਿੱਤਰ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਹਨ, ਜੋ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਿੱਠੀ ਯਾਦ, ਨਾਟਕ ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਰ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਹੈ ਜੋ ਹੁਣ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ।
ਪਟਨਾ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲਾ ਜਾਫੀ ਦੀਨਾਪੁਰ ਵਿਖੇ ਬਿਰਧ ਔਰਤ ਯਮੁਨਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ ਨੇ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਘੜੇ (ਹਾਂਡੀ) ਵਿੱਚ ਖਿਚੜੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਖਿਚੜੀ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪਰੋਸਿਆ ਗਿਆ। ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਅਤੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਹੁਣ ਇਸ ਘੜੇ ਦੇ ਬਾਅਦ 'ਹਾਂਡੀ ਸਾਹਿਬ' ਨਾਂ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਖਤ ਹਰਿਮੰਦਰਜੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਸ੍ਰੀ ਤਖ਼ਤ ਹਰਿਮੰਦਰ ਜੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੇਠ ਸਾਲਾਨਾ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।