ਗੈਲੀਲਿਓ ਗੈਲਿਲੀ

ਗੈਲੀਲੀਓ ਗੈਲਿਲੀ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:Galileo Galilei;1564-1642) ਇਟਲੀ ਦੇ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਦੂਰਬੀਨ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਇਸਨੂੰ ਉੱਨਤ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ਼ ਅਨੇਕ ਖਗੋਲੀ ਤਜਰਬੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਕਾਪਰਨਿਕਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਹਿਮਾਇਤ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਖਗੋਲਿਕੀ ਦਾ ਜਨਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 1609 ਵਿੱਚ ਗੈਲੀਲੀਓ ਦੁਆਰਾ ਖਗੋਲੀ ਤਜਰਬਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਦੀ ਘਟਨਾ ਦੀਆਂ 400ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇ-ਗੰਢ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਲ 2009 ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖਗੋਲਿਕੀ ਸਾਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ।

ਗੈਲੀਲੀਓ ਗੈਲਿਲੀ
ਜਿਸਤੋ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਗੈਲੀਲੀਓ ਦਾ ਚਿੱਤਰ
ਜਨਮ	(1564-02-15)15 ਫਰਵਰੀ 1564 ਪੀਸਾ, ਇਟਲੀ
ਮੌਤ	8 ਜਨਵਰੀ 1642(1642-01-08) (ਉਮਰ 77)
ਕੌਮੀਅਤ	ਇਤਾਲਵੀ
ਖੇਤਰ	ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ, ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਗਣਿਤ
ਦਸਤਖ਼ਤ

ਜਨਮ

ਆਧੁਨਿਕ ਇਟਲੀ ਦੇ ਪੀਸਾ (ਪੀਸਾ ਦੀ ਟੇਢੀ ਮੀਨਾਰ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ) ਨਾਮਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ 15 ਫਰਵਰੀ 1564 ਨੂੰ ਗੈਲੀਲੀਓ ਗੈਲਿਲੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਸਭ ਲੋਕ ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਗੋਲਵਿਗਿਆਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੀਹਨੇ ਦੂਰਬੀਨ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਖਗੋਲੀ ਪ੍ਰੇਖਣਾਂ ਲਈ ਉਪਯੁਕਤ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਖਣਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਜਿਹੇ ਚੌਂਕਾਣ ਵਾਲੇ ਤਥ ਪਰਗਟ ਕੀਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਪਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਖਗੋਲਵਿਗਿਆਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਇੱਕ ਕੁਸ਼ਲ ਗਣਿਤਵਿਗਿਆਨੀ, ਭੌਤਿਕਵਿਦ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵੀ ਸੀ ਜੀਹਨੇ ਯੂਰਪ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੂੰ ”ਆਧੁਨਿਕ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਜਨਕ”, ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਗਿਆਨ

ਗਣਿਤ

ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੂੰ ਸੂਖਮ ਗਣਿਤਕੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦਾ ਕੌਸ਼ਲ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਵਿਨਸੈਂਜੋ ਗੈਲਿਲੀ ਤੋਂ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਕਰੀਬ ਤੋਂ ਵੇਖ ਕੇ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਵਿਨਸੈਂਜੋ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੰਗੀਤ ਮਾਹਰ ਸਨ ਅਤੇ ‘ਲਿਊਟ' ਨਾਮਕ ਵਾਜਾ ਯੰਤਰ ਵਜਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗਟਾਰ ਅਤੇ ਬੈਂਜੋ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭੌਤਿਕੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਗੈਰਲਕੀਰੀ ਸੰਬੰਧ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਪਾਦਨ ਹੋਇਆ। ਤਦ ਇਹ ਗਿਆਤ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਾਜਾ ਯੰਤਰ ਦੀ ਤਣੀ ਹੋਈ ਡੋਰ (ਜਾਂ ਤਾਰ) ਦੇ ਤਣਾਉ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਆਵ੍ਰੱਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਵ੍ਰੱਤੀ ਤਣਾਉ ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਸਮਾਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ ਹਿਸਾਬ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਪਹੁੰਚ ਦਾਖ਼ਲ ਸੀ। ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਿਯਮ ਹਿਸਾਬ ਦੇ ਸਮੀਕਰਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ 'ਗਣਿਤ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ'।

ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਵੀ ਡੂੰਘੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਵੀ ਸਨ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਨਕਾਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ਜੋ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਰਜਾ ਘਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਸ਼ਠਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਵੇਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੁਰਾਣੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਤੇ ਹਿਸਾਬ ਦੇ ਤਰਾਜੂ ਵਿੱਚ ਤੋਲੇ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਸੀ। ਗਿਰਜਾ ਘਰ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਵਗਿਆ ਸਮਝਿਆ। ਪਰ ਗੈਲੀਲੀਓ ਦੀ ਇਸ ਸੋਚ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚਿੰਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਆ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ। ਖੁਦ ਗੈਲੀਲੀਓ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਜੇਕਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਅਜਿਹਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ।

ਪ੍ਰਯੋਗ

ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਲੰਮਾਈ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਾਣਕ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਰ ਥਾਂ ਜਦੋਂ ਦੂਜੀਆਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਹਰਾਏ ਜਾਣ ਤਾਂ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੀ ਪੁਨਰਾਵਰਿਤੀ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਪਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਪਣ ਦੀ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਤਤ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ। ਗੈਲੀਲੀਓ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਦੋ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪਹਾੜ ਸਿਖਰਾਂ ਪਰ ਕਪਾਟ ਲੱਗੀ ਲਾਲਟੈਣ ਲੈ ਕੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹ ਗਏ। ਸਹਾਇਕ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਗੈਲੀਲੀਓ ਦੀ ਲਾਲਟੈਣ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵੇਖੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਲਾਲਟੈਣ ਦਾ ਕਪਾਟ ਖੋਲ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਪਾਟ ਖੋਲ੍ਹਣ ਅਤੇ ਸਹਾਇਕ ਦੀ ਲਾਲਟੈਣ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਖਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਮਿਣਨਾ ਸੀ - ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਤ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਗਿਆਤ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਗੈਲੀਲੀਓ ਠਹਿਰੇ ਨਹੀਂ; ਉਹ ਇੰਨੇ ਨਾਲ ਕਿੱਥੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਜੋ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਦੋ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਦੂਰੀ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਆਇਆ। ਗੈਲੀਲੀਓ ਇਸ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਪੁੱਜੇ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਚਲਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸਮਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਵੇਗ ਨਾਪਣਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜੁਗਤੀ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੀ। ਪਰ ਗੈਲੀਲੀਓ ਦੁਆਰਾ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਦੇ ਚੰਦਰਮਾਵਾਂ ਦੇ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਦੀ ਛਾਇਆ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦੇ ਪ੍ਰੇਖਣ ਤੋਂ ਓਲਰੋਮਰ ਨਾਮਕ ਹਾਲੈਂਡ ਦੇ ਖਗੋਲਵਿਗਿਆਨੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰੀਖਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਵੇਗ ਗਿਆਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 1675 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਯਤਨ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੰਤਰਿਕ ਬਲਾਂ ਪਰ ਕੀਤੇ ਆਪਣੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਗੈਲੀਲੀਓ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੰਮਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਲੰਬੇ ਕਾਲ ਤੱਕ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ।

ਭੂ ਗਰਭ ਵਿਗਿਆਨ

ਗ੍ਰਹਿ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨਾ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੀ, ਕਾਪਰਨੀਕਸ ਦੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਇਸ ਭੁੱਲ ਲਈ ਗਿਰਜਾ ਘਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। 1992 ਵਿੱਚ ਵੈਟਿਕਨ ਨੇ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਗੈਲੀਲੀਓ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਲਤੀ ਲੱਗੀ ਸੀ।

ਭੌਤਿਕੀ

ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਅੱਜ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿਸਾਬ, ਸਿਧਾਂਤਕ ਭੌਤਿਕੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਯੋਗਿਕ ਭੌਤਿਕੀ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ। ਪੈਰਾਬੋਲਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਇਸ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਪੁੱਜੇ ਸਨ ਕਿ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਤਵਰਣ (uniform acceleration) ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਪਰ ਸੁੱਟਿਆ ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਇੱਕ ਪੈਰਾਬੋਲਾਕਾਰ ਰਸਤੇ ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਵਾਪਸ ਧਰਤੀ ਪਰ ਆ ਗਿਰੇਗਾ ਬਸ਼ਰਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਰਗੜ ਦਾ ਬਲ ਨਾਮ ਮਾਤਰ ਹੋਵੇ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਰਗੇ ਪਿੰਡ ਪਰ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤੱਕੜੀ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਲਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜ਼ਰੂਰ ਤਰੁਟੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਠੀਕ ਗਣਿਤੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਅੜਚਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਪਦਵੀ ਪਾਈ। ਇਸ ਕਥਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਸੱਚ ਹੈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਪੀਸਾ ਦੀ ਟੇਢੀ ਮੀਨਾਰ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੁੰਜ (mass) ਦੀਆਂ ਗੇਂਦਾਂ ਗਿਰਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਇਆ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਡਿੱਗਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਭ ਸਮਾਨ ਸਮਾਂ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਤਦ ਤੱਕ ਛਾਈ ਅਰਸਤੂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਵਿਪਰੀਤ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅਰਸਤੂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਆਦਾ ਭਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਗਿਰਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਗੇਦਾਂ ਨੂੰ ਅਵਨਤ ਤਲਾਂ ਤੋਂ ਗੇਰ ਕੇ ਦੁਹਰਾਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਪੁੱਜੇ। ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਤਵਰਣ ਲਈ ਠੀਕ ਗਣਿਤਕ ਸਮੀਕਰਣ ਖੋਜਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸਥਿਰ ਪਿੰਡ ਸਮਾਨ ਤਵਰਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਚਲਿਤ ਦੂਰੀ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਸਮਾਨੁਪਾਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। S = ut + ½ft², if u = 0 then S = ½ft² or S ∝ t²

”ਕਿਸੇ ਪਲੇਨ ਪਰ ਚਲਾਇਮਾਨ ਪਿੰਡ ਤਦ ਤੱਕ ਉਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਰਹੇਗਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸਨੂੰ ਛੇੜਿਆ ਨਾ ਜਾਵੇ”। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜਾ ਕੇ ਨਿਊਟਨ ਦੇ ਰਫ਼ਤਾਰ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਿਧਾਂਤ ਬਣਿਆ। ਪੀਸਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੈਥੇਡਰਲ (ਗਿਰਜਾ ਘਰ) ਵਿੱਚ ਝੂਲਦੇ ਝੂਮਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਸ ਦਾ ਡੋਲਣ ਕਾਲ ਨਾਪਿਆ ਜਾਵੇ.ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਬਜ ਦੀ ਧਪ - ਧਪ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਹ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਰਲ ਡੋਲਣ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕਿ ਢੋਲਕ ਦਾ ਆਵਰਤੀ ਕਾਲ ਉਸਦੇ ਆਯਾਮ (amplitude) ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ (ਇਹ ਗੱਲ ਕੇਵਲ ਛੋਟੇ ਆਯਾਮ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ – ਪਰ ਇੱਕ ਘੜੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੰਨੀ ਪਰਿਸ਼ੁੱਧਤਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ)। ਸੰਨ 1632 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਵਾਰ - ਭਾਟੇ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਧਰਤੀ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਤਲਹਟੀ ਦੀ ਬਣਾਵਟ, ਇਸਦੇ ਜਵਾਰ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਉਚਾਈ ਅਤੇ ਆਉਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸੰਬਧ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੇਪਲਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸੁਧਾਰਿਆ ਤੇ ਠੀਕ ਕਾਰਨ ਚੰਦਰਮਾ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ।

ਸਾਪੇਖਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ

ਜਿਸਨੂੰ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਸਾਪੇਖਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਉਸਦੀ ਨੀਂਹ ਵੀ ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਹੀ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਭੌਤਿਕੀ ਦੇ ਨਿਯਮ ਉਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਸਥਿਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀਮਾਨ। ਕੋਈ ਵੀ ਦਸ਼ਾ ਨਾ ਹੀ ਪਰਮ ਸਥਿਰ ਜਾਂ ਪਰਮ ਚੱਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਨਿਊਟਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰਗਤ ਢਾਂਚਾ ਦਿੱਤਾ।

ਖਗੋਲੀ ਕਾਢਾਂ

ਸੰਨ 1609 ਵਿੱਚ ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੂੰ ਦੂਰਬੀਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਚਲਿਆ ਜਿਸਦੀ ਹਾਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕੇਵਲ ਉਸਦਾ ਵੇਰਵਾ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਦੂਰਬੀਨ ਆਪ ਬਣਾ ਲਈ। ਫਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਖਗੋਲੀ ਕਾਢਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਅਧਿਆਏ। ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਚੰਨ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਉਸਦੇ ਊਬੜ - ਖਾਬੜ ਟੋਏ ਵੇਖੇ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੂਰਬੀਨ ਚਮਕੀਲੇ ਸ਼ੁਕਰ ਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਸਾਧੀ – ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਵੀਂ ਖੋਜ ਸ਼ੁਕਰ ਗ੍ਰਹਿ ਵੀ (ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ) ਕਲਾ (phases) ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦੂਰਬੀਨ ਨਾਲ ਨਿਹਾਰਿਆ, ਫਿਰ ਜੋ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੋ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਉਸਨੇ ਸੌਰਮੰਡਲ ਨੂੰ ਠੀਕ - ਠੀਕ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਕੋਲ ਤਿੰਨ ਛੋਟੇ - ਛੋਟੇ ”ਤਾਰੇ ਜਿਹੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ” ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਚਾਰ ਤਾਰੇ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ। ਗੈਲੀਲੀਓ ਸਮਝ ਗਏ ਕਿ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਵੱਖ ਸੰਸਾਰ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਗਿਰਦ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ਹੋਰ ਗ੍ਰਿਹਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹਨ। (ਤੱਦ ਤੱਕ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਿਕੋਲਸ ਕਾਪਰਨੀਕਸ ਗੈਲੀਲੀਓ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਹ ਕਹਿ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਗ੍ਰਹਿ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨਾ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪਰ ਇਸਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਨ। ਗੈਲੀਲੀਓ ਦੀ ਇਸ ਖੋਜ ਨਾਲ ਸੌਰਮਡੰਲ ਦੇ ਸੂਰਜ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬਲ ਮਿਲਿਆ)। ਕਈਆਂ ਨੇ ਗੈਲੀਲੀਓ ਵੱਲੋਂ ਖੋਜੀ ਗਈ ਦੂਰਬੀਨ ਨੂੰ ਮੁੱਲ ਲੈਣਾ ਚਾਹਿਆ ਪਰ ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਲਏ ਇਹ ਵੀਨਸ ਦੇ ਰਾਜਾ ਦੀ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਗਿਰਜੇ ਦੁਆਰਾ ਸਜ਼ਾ

ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੇ ਕਾਪਰਨੀਕਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸਮਰਥਨ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਗੱਲ ਤਤਕਾਲੀਨ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਗੈਲੀਲੀਓ ਦੇ ਜੀਵਨਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭੁੱਲ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ। ਸੰਨ 1633 ਵਿੱਚ ਗਿਰਜਾ ਘਰ ਨੇ ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਹੇ ਕਿ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੁੱਲ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਾ ਵੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਗੈਲੀਲੀਓ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਗੜਦੇ ਸਵਾਸਥ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜਰ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਘਰ - ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤਮ ਦਿਨ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਕਿਤੇ ਸਾਲ 1992 ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਵੈਟੀਕਨ ਸ਼ਹਿਰ ਸਥਿਤ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੀ ਸਰਵਉਚ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਕਿ ਗੈਲੀਲੀਓ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਲਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਯਾਨੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸੌ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਾਲ ਲੱਗ ਗਏ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਅਪਨਾਉਣ ਵਿੱਚ।

ਜਦੋਂ ਗੈਲੀਲੀਓ ਪੀਸਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਾਧਿਆਪਕ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗ੍ਰਹਿ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਦੁਵਾ ਨਾਮਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਗਏ ਤਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਨਿਕੋਲਸ ਕਾਪਰਨੀਕਸ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਾ ਸੀ। ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਦੂਰਬੀਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰੇਖਣਾਂ ਨਾਲ (ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਦੇ ਚੰਦਰਮੇ ਵੇਖ ਕੇ) ਉਹ ਹੁਣ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਸ਼ਵਸਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਕਾਪਰਨੀਕਸ ਦਾ ਸੂਰਜ - ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਹੀ ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਦੀ ਠੀਕ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬਹੱਤਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਨੂੰ ਪੁੱਜਦੇ - ਪੁੱਜਦੇ ਗੈਲੀਲੀਓ ਆਪਣੀ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੋਹ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾਪਣ ਆਪਣੀ ਦੂਰਬੀਨ ਦੁਆਰਾ ਸੰਨ 1613 ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਦੇਖਣ (ਜਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੌਰ -ਕਲੰਕ ਜਾਂ ਸਨਸਪਾਟਸ ਵੀ ਖੋਜੇ ਸਨ) ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਤੇ ਪਤਾ ਚਲਾ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਮੋਤੀਆਬਿੰਦ ਦੇ ਆ ਜਾਣ ਅਤੇ ਅੱਖ ਦੇ ਗਲੌਕੋਮਾ ਨਾਮਕ ਰੋਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੌਤ

ਸੰਨ 1642 ਵਿੱਚ ਘਰ - ਕੈਦ ਭੋਗ ਰਹੇ ਗੈਲੀਲੀਓ ਦੀ 8 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਕੁੱਝ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਉਸੇ ਸਾਲ ਨਿਊਟਨ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤਦ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਅੰਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਵੇਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਯੁੱਗ ਦਾ ਸ਼ੁਭਾਰੰਭ ਹੋਇਆ।

ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ

• ਗੈਲੀਲੀਓ ਦੇ ਕੁਝ ਚਿੱਤਰ
• Original documents on the trial of Galileo Galilei Archived 2008-03-29 at the Wayback Machine.
• Galileo Affair catholic.net
• ਗੈਲੀਲੀਓ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ
• PBS Nova Online: Galileo's Battle for the Heavens
• Stanford Encyclopedia of Philosophy entry on Galileo
• ਗੈਲੀਲੀਅਨ ਲਾਇਬਰੇਰੀ
• ਗੈਲੀਲੀਓ ਅਤੇ ਕੈਥੋਲਿਕ ਗਿਰਜਾਘਰ Archived 2008-04-12 at the Wayback Machine.
• Electronic representation of Galilei's notes on motion (MS. 72)
• Galileo's 1590 De Motu translation [1]
• ਗੈਲੀਲੀਓ ਦੇ ਕੰਮ
• ਗੈਲੀਲੀਆਈ ਟੈਲੀਸਕੋਪ ਦੁਆਰਾ ਲਈਆਂ ਸੀਸੀਡੀ ਤਸਵੀਰਾਂ Archived 2009-02-09 at the Wayback Machine.