ਗੰਗੋਤਰੀ ਦਾ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ

ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਿਤੇ - ਕਿਤੇ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਨਾਲ਼ ਸਬੰਧਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਆ ਗਈਆਂ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸੰਨ ਸੁੰਦਰੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦਾ ਜਨਮ ਬਰਹਮਦੇਵ ਦੇ ਕਮੰਡਲ ਨਾਲ਼ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਖਾਸ ਜਨਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੋ ਵਿਚਾਰ ਹਨ। ਇੱਕ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮਧਰਾ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਾਕਸ਼ਸ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ਼ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਰਹਮਦੇਵ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਪੜਾਅ ਧੋਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਭਰ ਲਿਆ। ਦੂੱਜੇ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨਾਲ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਦੁਰਉਪਯੋਗ ਨਾਲ਼ ਪੀਡ਼ਿਤ ਰਾਗ - ਰਾਗਣੀ ਦਾ ਉੱਧਾਰ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਨਾਰਦ ਮੁਨੀ ਬਰਹਮਦੇਵ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗਾਨਾ ਗਾਇਆ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ਼ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਰੁੜ੍ਹਕੇ ਨਿਕਲਣ ਲਗਾ ਜੋ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਭਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਕਮੰਡਲ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ਼ ਗੰਗਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬ੍ਰਹਮੇ ਦੇ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਅਜਿਹੀ ਕਿੰਬਦੰਤੀ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਗੰਗਾ ਦਾ ਅਵਤਰਣ ਰਾਜਾ ਭਾਗੀਰਥ ਦੇ ਔਖੇ ਤਪ ਨਾਲ਼ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਸੂਰਿਆਵੰਸ਼ੀ ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਸਨ। ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਬਗਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਗੀਰਥ ਸ਼ਿਲਾ (ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦਾ ਟੁਕੜਾ) ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਭਾਗੀਰਥ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਰਾਜਾ ਸਗਰ ਨੇ ਆਪਣਾ 100ਵਾਂ ਅਸ਼ਵਮੇਘ ਯੱਗ ਕੀਤਾ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯੱਗ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਰਾਜਾ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਘੋੜਾ ਨਿਰਬਾਧ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰਾ ਖੇਤਰ ਯੱਗ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਤਾਂ ਇੰਦਰਦੇਵ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਖੁੱਜ ਜਾਣ ਦੇ ਡਰ ਨਾਲ਼ ਭੈਭੀਤ ਹੋਕੇ ਉਸ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਕਪਿਲ ਮੁਨੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਕੋਲ ਲੁੱਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜਾ ਸਗਰ ਦੇ 60, 000 ਪੁੱਤਾਂ ਨੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤਪ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਕਪਿਲ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਵਿਆਕੁਲ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ। ਘਬਰਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੋਕੇ ਕਪਿਲ ਮੁਨੀ ਨੇ ਆਗਨੇਏ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ਼ ਤਤਕਸ਼ਣ ਸਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਲਾਕੇ ਭਸਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਫੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਮੁਨੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਰਾਜਾ ਸਗਰ ਦੇ ਪੁੱਤਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲੇਗੀ ਜਦੋਂ ਗੰਗਾਜਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਛੋਹ ਕਰੇਗਾ। ਸਗਰ ਦੇ ਕਈ ਵੰਸ਼ਜੋਂ ਦੁਆਰਾ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਣ ਉੱਤੇ ਵੀ ਗੰਗਾ ਨੇ ਅਵਤਰਿਤ ਹੋਣਾ ਅਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਸਗਰ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਰਾਜਾ ਭਾਗੀਰਥ ਨੇ ਦੇਵਤਰਪਣ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਣ ਲਈ 5500 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਘੋਰ ਤਪ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਨਾਲ਼ ਖੁਸ਼ ਹੋਕਰ ਦੇਵੀ ਗੰਗਾ ਨੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰਾਪਿਆ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦੇਣਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਦੇਵੀ ਗੰਗਾ ਦੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਅਵਤਰਣ ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ਼ ਭਾਰੀ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਲਿਏ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਰਾਜੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀਜਟਾਵਾਂਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹ ਲਵੇਂ। (ਗੰਗੋਤਰੀ ਦਾ ਮਤਲੱਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਗੰਗਾ ਉਤਰੀ ਅਰਥਾਤ ਗੰਗਾ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਆਈ ਇਸਲਿਏ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਗੰਗੋਤਰੀ ਪਿਆ। ਭਾਗੀਰਥ ਨੇ ਤਦ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਜਾਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਦੱਸਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀ ਰਾਖ ਪਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲੀ। ਪਰ ਇੱਕ ਅਤੇ ਦੁਰਘਟਨਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਇਹ ਹੋਇਆ। ਗੰਗਾ ਨੇ ਜਾਹਨੁ ਮੁਨੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁਬਿਆ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਨੀ ਕ੍ਰੋਧ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਹੀ ਪੀ ਗਏ ਉੱਤੇ ਭਾਗੀਰਥ ਦੇ ਆਗਰਹ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਨ ਨਾਲ਼ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਲਿਏ ਹੀ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਜਾਹਨਵੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਬਰਫੀਲੀ ਨਦੀ ਗੰਗੋਤਰੀ ਦੇ ਮੁਹਾਨੇ ਉੱਤੇ, ਸ਼ਿਵਲਿੰਗ ਸਿੱਖਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਗੰਗਾ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਉਤਰੀ ਜਿੱਥੋਂ ਉਸਨੇ 2, 480 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਗੰਗੋਤਰੀ ਨਾਲ਼ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਦੀ ਦੇ ਉਦਗਮ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਗੰਗਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਮਹਾਨ ਤਪੱਸਵੀ ਭਾਗੀਰਥ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਆਗਰਹ ਉੱਤੇ ਗੰਗਾ ਸਵਰਗ ਛੱਡਕੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਈ। ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਅਲਕਨੰਦਾ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਣ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਗੰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਇਕ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਗੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਉੱਤੇ ਪਛਤਾਵਾ ਕਰਣ ਲਈ ਦੇਵ ਯੱਗ ਗੰਗੋਤਰੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਸ਼ਿਵ ਦੀਆਂਜਟਾਵਾਂਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਇੱਜ਼ਤ ਪਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਕਿੰਬਦੰਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੰਗਾ ਮਨੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਅਵਤਰਿਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਰਾਜਾ ਸ਼ਾਂਤਨੁ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਤ ਬੱਚੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਕੇ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਬਤਾਏ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਵਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜਾ ਸ਼ਾਂਤਨੂੰ ਦੇ ਹਸਤੱਕਖੇਪ ਕਰਣ ਉੱਤੇ ਅਠਵੇਂ ਪੁੱਤ ਭੀਸ਼ਮ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਤੇ ਤਦ ਗੰਗਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਚੱਲੀ ਗਈ। ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭੀਸ਼ਮ ਨੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।