ਚੀਨ ਦੀ ਮਹਾਨ ਦੀਵਾਰ
ਚੀਨ ਦੀ ਮਹਾਨ ਦਿਵਾਰ (ਗਰੇਟ ਵਾਲ ਆਫ਼ ਚਾਇਨਾ) ਚੀਨ ਦੇ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪੱਛਮ ਤੱਕ ਮਾਰੂ ਥਲਾਂ, ਚਰਾਂਦਾਂ, ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਪਠਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੱਪ ਵਾਂਗ ਮੇਲ੍ਹਦੀ ਹੋਈ ਤਕਰੀਬਨ 6700 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ 2000 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਖੰਡਰ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤਕਰੀਬਨ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨ ਨਿਰਮਾਣ-ਕਲਾ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਘਾ ਅਜੂਬਾ ਹੈ।
ਚੀਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮਹਾਨ ਰਾਜ-ਘਰਾਣੇ ‘ਕਿਨ, ਹੈਨ ਅਤੇ ਮਿੰਗ’ ਹੋਏ ਹਨ। ਚੀਨ ਦੀ ਇਹ ਮਹਾਨ ਦਿਵਾਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਉੱਪਰੋਕਤ ਰਾਜ-ਘਰਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮੁੱਢ-ਕਦੀਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦਿਵਾਰ ਐਨੀ ਲੰਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਦਿਵਾਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਪੱਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਹਾਂ, ਇਹ ਗੱਲ ਆਮ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ‘ਜ਼੍ਹਾਓ’ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਉੱਤਰੀ ਸਰਹੱਦ ਵੱਲੋਂ ਦੁਸ਼ਮਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਇਸ ਦਿਵਾਰ ਦੇ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮੁੱਢ ਅਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਫਿਰ 770 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਤੋਂ 476 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਮਿੱਤਰ ਰਾਜਾਂ ਨੇ ਦੂਜੇ ਦੁਸ਼ਮਨ-ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਰੋਕ-ਥਾਮ ਲਈ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਦਿਵਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਰ ਵਧਾਇਆ। ‘ਕਿਨ’ ਖ਼ਾਨਦਾਨ (221–206 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ) ਦੇ ਸਮਰਾਟ ‘ਕਿਨ ਸ਼ੀ ਹੁਆਂਗ’ ਨੇ ‘ਕਿਨ, ਯੈਨ ਅਤੇ ਜ਼੍ਹਾਓ’ ਰਾਜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਬਣਾਈਆਂ ਦਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਉੱਤਰੀ ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਰੱਖਿਆ-ਦਿਵਾਰ ਬਣਾ ਲਈ। ਇਹ ਸਮਰਾਟ ਚੀਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਰਾਜ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ 214 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸੇ ਲਿੱਨਜ਼੍ਹਾਓ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਜਕਲ੍ਹ ਗੈਨਸੂ ਸੂਬਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ) ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਲਿਉਡੋਂਗ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਜੀਲਿਨ ਸੂਬਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ) ਤੱਕ ਦਿਵਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ। ਇਸ ਦਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ 10 ਸਾਲ ਲੱਗੇ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਦਿਵਾਰ ਸਮਰਾਟ ‘ਕਿਨ ਸ਼ੀ ਹੁਆਂਗ’ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਗਈ।
ਉੱਤਰੀ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਬੀਲਾ ਸ਼ਿਆਂਗਨੂ ਸੀ। ਇਹ ਕਬੀਲਾ ਚੀਨ ਦੀ ਉੱਤਰੀ ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਆਮ ਹਮਲੇ ਕਰ ਕੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਸਤਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਚੀਨ ਵਿੱਚ ‘ਕਿਨ’ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਰਾਜ ਪਿੱਛੋਂ ‘ਹੈਨ’ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਰਾਜ ਆਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਸਮਰਾਟ ‘ਹੈਨ ਵੂ ਦਾਈ’ ਨੇ 127 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਵਿਚ, 121 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ 119 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਆਂਗਨੂੰ ਕਬੀਲੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੀਨ ਦੇ ਦੂਰ ਉੱਤਰ ਤੱਕ ਭਜਾ ਦਿਤਾ। ਇਸ ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੱਕਿਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਦਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਸ ਸਮਰਾਟ ਮਗਰੋਂ ਦੂਜੇ ਸਮਰਾਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਇਹ ਦਿਵਾਰ ਹੋਰ ਵਧਾਈ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ।
‘ਮਿੰਗ’ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਨੇ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1368 ਤੋਂ ਸੰਨ 1644 ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਮਹਾਨ ਦਿਵਾਰ ਨੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸ਼ਕਲ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਬੀਜਿੰਗ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਬਣੀ ਦਿਵਾਰ ਦੇ ਬਚੇ-ਖੁਚੇ ਖੰਡਰਾਤ ਉੱਪਰੋਕਤ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈ ਦਿਵਾਰ ਦੇ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਿਹੜੀ ਦਿਵਾਰ ਬਣਾਈ ਗਈ ਉਸ ਦੀ ਨੀਂਹ ਵਿੱਚ ਇੱਟਾਂ ਅਤੇ ਗਰੇਨਾਈਟ (ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪੱਥਰ) ਵਰਤੇ ਗਏ। ਫ਼ੌਜੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ਨਵੀਨ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਦੇ ਦੱਰਰੇ ਅਤੇ ਚੌਕਸੀ-ਬੁਰਜ ਬਣਾਏ ਗਏ। ਇਸ ਦਿਵਾਰ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਪਰ ਜਦ ਰਾਜ-ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈ ਗਿਆ, ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬੀ ਵੱਧ ਗਈ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਵਿਦਰੋਹ ਵੱਧ ਗਿਆ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੰਗੋਲੀਆ ਦੇ ‘ਕੁਆਨ’ ਖ਼ਾਨਦਾਨ (ਸੰਨ 1271-1368) ਅਤੇ ਮਾਨਚੋਰੀਆ ਦੇ ‘ਕੁਇੰਗ’ ਖ਼ਾਨਦਾਨ (ਸੰਨ 1644-1911) ਨੇ ਦਿਵਾਰ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਰਾਜ ਖੋਹ ਲਿਆ। ਇਹ ਦਿਵਾਰ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਰਾਜ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਸੀ।
ਇਹ ਮਹਾਨ ਦਿਵਾਰ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਾਤ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਜੰਗੀ ਹੱਥਿਆਰ: ਤਲਵਾਰਾਂ, ਭਾਲੇ, ਛੱਵ੍ਹੀਆਂ, ਤੀਰ ਕਮਾਨ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਦਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਦੱਰਰੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਦਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਚੌਕਸੀ-ਬੁਰਜ ਆਦਿ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਦਿਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਖਾਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਦਿਵਾਰ ਔਸਤਨ 10 ਮੀਟਰ ਉੱਚੀ ਅਤੇ 5 ਮੀਟਰ ਚੌੜੀ ਸੀ। ਦਿਵਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪਿੱਠਾਂ ਤੇ, ਟੋਕਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਵਹਿੰਗੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਤਾਰਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਹੱਥੋ-ਹੱਥੀ ਲੈ ਜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਕਈ ਮਾਧਿਅਮਾਂ: ਹੱਥ-ਗੱਡੀਆਂ, ਕੇਬਲਾਂ, ਖੋਤਿਆਂ, ਭੇਡਾਂ ਅਤੇ ਭੌਣੀਆਂ ਉੱਤੇ ਲੱਜਾਂ (ਰੱਸੇ) ਵਗ੍ਹਾ ਕੇ, ਦੀ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇੱਟਾਂ, ਪੱਥਰਾਂ, ਟਾਈਲਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਕੰਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਕਈ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦਿਵਾਰ ਦੇ ਖੰਡਰਾਤ ਬਣੇ ਮਲ਼ਬੇ ਨੂੰ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਰਤ ਰਹੇ ਹਨ।
ਚੀਨ ਦੀ ਮਹਾਨ ਦਿਵਾਰ ਚੀਨ ਦੇ ਮਾਣ-ਮੱਤੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਸਰੋਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਵਾਰ ਚੀਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿੱਗਰ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।
ਹਵਾਲਾ
ਸੋਧੋ- Enthusiast/scholar website (Chinese)
- Friends of the Great Wall[permanent dead link] - organization focused on conservation
- "The Great Wall of China: Tangible,।ntangible and Destructible" Archived 2008-07-19 at the Wayback Machine., China Heritage Magazine, March 2005
- Paul Mooney, "Great Wall of China Overrun, Damaged, Disneyfied", National Geographic News, May 15, 2007
- Panoramic images of the Great Wall from the Powerhouse Museum