ਚੰਗੇਜ਼ ਖ਼ਾਨ

ਚੰਗੇਜ਼ ਖ਼ਾਨ (ਜਨਮ ਤਿਮੂਜਿਨ; ਅੰ. 1162 – ਆਗਸਤ 1227) ਇੱਕ ਮੰਗੋਲ ਖ਼ਾਨ ਹਾਕਮ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਮੰਗੋਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੰਗਠਨ ਸ਼ਕਤੀ, ਬਰਾਬਰਤਾ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਸਥਾਰ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਏਨੀ ਫ਼ਤਿਹ ਯਾਤਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਚੰਗੇਜ਼ ਖ਼ਾਨ
ਮੰਗੋਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਖ਼ਾਨ
ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ	1206 – ਅਗਸਤ 1227
ਜਨਮ	ਅੰ. 1162 ਓਨੋਨ ਨਦੀ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ, ਮੰਗੋਲੀਆ
ਮੌਤ	ਅਗਸਤ 1227 (ਉਮਰ 65 ਸਾਲ)

ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ

ਚੰਗੇਜ ਖਾਨ ਦਾ ਜਨਮ 1162 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਆਧੁਨਿਕ ਮੰਗੋਲੀਆ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਓਨੋਨ ਨਦੀ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਅਸਲੀ ਜਾਂ ਆਰੰਭਕ ਨਾਮ ਤੇਮੁਜਿਨ (ਜਾਂ ਤੇਮੂਚਿਨ) ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਯੇਸੂਜੇਈ ਸੀ ਜੋ ਕਿਆਤ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ। ਯੇਸੂਜੇਈ ਨੇ ਤੇਮੁਚਿਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਯੇਸੂਜੇਈ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਤੇਮੂਚਿਨ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਬਾਲਕ ਤੇਮੂਜਿਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮਤਰੇਏ ਭੈਣਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਬੋਰਟੇ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਅਗਵਾਹ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਲੜਾਈਆ ਲੜਨੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸੀ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਦੋਸਤ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥਾਵਾਨ ਰਿਹਾ। ਜਵਾਨ ਬੋਘੂਰਚੂ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਿੱਤਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਜੀਵਨਭਰ ਉਸਦਾ ਭਰੋਸੇ ਯੋਗ ਮਿੱਤਰ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਉਸਦਾ ਸਕਾ ਭਰਾ ਜਮੂਕਾ ਵੀ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਾਥੀ ਸੀ। ਤੇਮੁਜਿਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਭਾਈ ਤੁਗਰਿਲ ਉਰਫ ਓਂਗ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁਨਰਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ।

ਫੌਜੀ ਜੀਵਨ

ਜਮੂਕਾ ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਮਿੱਤਰ ਸੀ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵੈਰੀ ਬਣ ਗਿਆ। 1180 ਅਤੇ 1190 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਓਂਗ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਇਸ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਜਮੂਕਾ ਵਰਗੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ। ਜਮੂਕਾ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ‍ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਹੋਰ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜਾਈ ਲਈ ਨਿਕਲ ਪਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹਤਿਆਰੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤਾਤਾਰ ਕੈਰਾਈਟ ਅਤੇ ਖੁਦ ਓਂਗ ਖਾਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਓਂਗ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਵਿਰੂੱਧ ਉਸਨੇ 1203 ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਛੇੜੀ। 1206 ਇਸਵੀ ਵਿੱਚ ਤੇਮੁਜਿਨ, ਜਮੂਕਾ ਅਤੇ ਨੇਮਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਣਾਇਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਰਾਸਤ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਟੈਪੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਮੰਗੋਲ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਭਾ (ਕੁਰਿਲਤਾਈ) ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਚੰਗੇਜ ਖ਼ਾਨ (ਸਮੁਦਰੀ ਖਾਨ) ਜਾਂ ਸਾਰਵਭੌਮ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ ਮਹਾਨਾਇਕ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਕੁਰਿਲਤਾਈ ਤੋਂ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲਣ ਤੱਕ ਉਹ ਮੰਗੋਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਸੰਗਠਿਤ ਫੌਜ ਤਿਆਰ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਇੱਛਾ ਚੀਨ ਉੱਤੇ ਫਤਹਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ। ਚੀਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਸੀ - ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਤਿੱਬਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਸੀ-ਲਿਆ ਲੋਕ, ਜਰਚੇਨ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਚੀਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਧੁਨਿਕ ਬੀਜਿੰਗ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁੰਗ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਜਿਸਦੇ ਤਹਿਤ ਦੱਖਣ ਚੀਨ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। 1209 ਵਿੱਚ ਸੀ-ਲਿਆ ਲੋਕ ਪਰਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। 1213 ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਦੀ ਮਹਾਨ ਦੀਵਾਰ ਦਾ ਉਲੰਘ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ 1215 ਵਿੱਚ ਪੇਈਕਿੰਗ ਨਗਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਚਿਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਖਿਲਾਫ 1234 ਤੱਕ ਲੜਾਈਆਂ ਚੱਲੀਆਂ ਪਰ ਆਪਣੇ ਫੌਜੀ ਅਭਿਆਨ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਭਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਚੰਗੇਜ ਖਾਨ ਆਪਣੇ ਅਨੁਚਰੋਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਛੱਡ ਵਾਪਸ ਮਾਤਭੂਮੀ ਮੰਗੋਲੀਆ ਪਰਤ ਗਿਆ।

ਸੰਨ 1218 ਵਿੱਚ ਕਰਾ ਖਿਤਾ ਦੀ ਹਾਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੰਗੋਲ ਸਾਮਰਾਜ ਅਮੂ ਦਰਿਆ, ਤੁਰਾਨ ਅਤੇ ਖਵਾਰਜਮ ਰਾਜਾਂ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋ ਗਿਆ। 1219 - 1221 ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵੱਡੇ ਰਾਜਾਂ-ਓਟਰਾਰ, ਬੁਖਾਰਾ, ਸਮਰਕੰਦ, ਬਲਖ, ਗੁਰਗੰਜ, ਮਰਵ, ਨਿਸ਼ਾਪੁਰ ਅਤੇ ਹੇਰਾਤ-ਨੇ ਮੰਗੋਲ ਫੌਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਹਨਾਂ ਨਗਰਾਂ ਨੇ ਬਦਲਾ ਕੀਤਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮੰਗੋਲਾਂ ਨੇ ਬੇਪਨਾਹ ਅਸੱਭਯਤਾ ਦਾ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਭਾਰਤ ਵੱਲ ਚਾਲਾ

ਚੰਗੇਜ ਖਾਨ ਨੇ ਗਜਨੀ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖਵਾਰਿਜਮ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਅਲਾਉਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਕੈਸਪਿਅਨ ਸਾਗਰ ਦੇ ਵੱਲ ਖਦੇੜ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ 1220 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਦਾ ਵਾਰਿਸ ਜਲਾਲੁੱਦੀਨ ਮੰਗਵਰਨੀ ਹੋਇਆ ਜੋ ਮੰਗੋਲਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਵਲੋਂ ਭੈ-ਭੀਤ ਹੋ ਕੇ ਗਜਨੀ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਚੰਗੇਜ ਖਾਨ ਨੇ ਉਸਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿੰਧੁ ਨਦੀ ਦੇ ਤਟ ਉੱਤੇ ਉਹਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਲਾਲੁੱਦੀਨ ਸਿੱਧੂ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਭਾਰਤ ਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਵਲੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਰੱਖੀ। ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਨੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਚੰਗੇਜ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਡਰ ਵਲੋਂ ਉਹਨੂੰ ਸਹਇਤਾ ਦੇਣ ਵਲੋਂ ਮਨਾਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਇਸ ਸਮੇਂ ਚੇਗੇਜ ਖਾਨ ਨੇ ਸਿੱਧੂ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਅਸਮ ਦੇ ਰਸਤੇ ਮੰਗੋਲਿਆ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਦੀ ਸੋਚੀ। ਉੱਤੇ ਅਸਹਿ ਗਰਮੀ, ਕੁਦਰਤੀ ਘਰ ਦੀਆਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸ਼ਮਨ ਨਿਮਿਤਗਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਿਲੇ ਬੁਰੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਜਲਾਲੁੱਦੀਨ ਮੰਗਵਰਨੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਟੁਕੜੀ ਛੱਡ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਨਾਂ ਆਉਣੋਂ ਤੱਤਕਾਲ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵਿਕ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਅਤੇ ਵੀਭਤਸ ਉਤਪਾਤ ਵਲੋਂ ਬੱਚ ਗਿਆ।

ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਗ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਕਰਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 1227 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਨਿਰਦਈ ਜਰਵਾਣਾ

ਚੰਗੇਜ ਖਾਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬੇਰਹਮ ਹਮਲਾਵਰ ਸੀ। ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਸੋਧ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਨਿਰਦਈ ਮੰਗੋਲ ਯੋਧੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਦਰ ਖੂਨਖਰਾਬਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈ। ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ ਚਾਰ ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਫਤਹਿ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਧਰਤੀ ਦੀ 22 ਫੀਸਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।