ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ
ਜਮਨਾ ਦਰਿਆ (ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ:جمنا دریا) ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਦਰਿਆ ਹੈ। ਕੋਹ ਹਿਮਾਲਾ ਖੇਤਰ ਜਮਨੂਤਰੀ ਵਲੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ 850 ਮੀਲ ਦੱਖਣ ਦੇ ਵੱਲ ਵਗਦਾ ਹੋਇਆ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਨਦੀ ਗੰਗਾ ਵਲੋਂ ਜਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਤਬਰਕ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦਿੱਲੀ, ਬਰੰਦਾਓਨ, ਮਥੁਰਾ ਅਤੇ ਆਗਰਾ, ਇਸ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਬਸੇ ਹਨ। ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਲੋਂ ਮਥੁਰਾ ਤੱਕ ਇਸਵਿੱਚ ਕਸ਼ਤਯਾਂ ਚੱਲ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਨਬਲ, ਬਇਤਵਾ ਅਤੇ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਸੋਨ ਨਦੀ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਹਨ ਜੋ ਬੱਝੀ ਚੱਲ ਵਲੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਹਿੰਦੂ ਗੰਗਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਮੁਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪਵਿਤਰ ਸੱਮਝਦੇ ਹਨ। ਕਾਨਪੁਰ ਦੇ ਕੋਲ ਨਦੀ ਜਮੁਨਾ ਵਲੋਂ ਨਹਿਰ ਭੋਜਨ ਸ਼ਰਕੀ ਕੱਢੀ ਗਈ ਹੈ। ਜੋ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੋਆਬਹ ਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਪਹੁੰਚਾਏ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਵਲੋਂ ਜਰਾ ਹੇਠਾਂ ਨਹਿਰ ਆਗਰਾ ਵੀ ਨਦੀ ਜਮੁਨਾ ਵਲੋਂ ਕੱਢੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਯਮੁਨੋਤਰੀ ਨਾਮਕ ਜਗ੍ਹਾ ਵਲੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੰਗਾ ਦਰਿਆ ਦੀ ਸਭਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਵਾਹ ਖੇਤਰ
ਸੋਧੋਪੱਛਮੀ ਹਿਮਾਲਾ ਵਲੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਸਹਾਰੇ 95 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫਰ ਕਰ ਉੱਤਰੀ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ( ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਾ ) ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਹ ਦਿੱਲੀ, ਆਗਰਾ ਵਲੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਸਬਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪਵਿਤਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਗੰਗਾ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਮੁਨਾ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਦੇ ਦੋ ਆਬ ਦੀ ਆਰੀਆ ਵਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਰਿਆੋਂ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਕਾ ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ ਰੁਪ ਬੰਨ ਸਕਿਆ ਸੀ। ਬਰਜਮੰਡਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜਮੁਨਾ ਇੱਕ ਸਿਰਫ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਨਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਬ੍ਰਜ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਸੰਬਧ ਹੈ, ਜਮੁਨਾ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਨਦੀ ਕਹਿਣਾ ਹੀ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਵਸਤੁਤ: ਇਹ ਬ੍ਰਜ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸਹਾਇਕ, ਇਸਦੀ ਦੀਰਧ ਕਾਲੀਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਅਤੇ ਯਹਾ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਨੁਸ਼ਰੁਤੀਯੋਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦੇਵ ਸਵਰੁਪ ਹੈ। ਭੁਵਨਭਾਸਕਰ ਸੂਰਜ ਇਸਦੇ ਪਿਤਾ, ਮੌਤ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਜਮਰਾਜ ਇਸਦੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਇਸਦੇ ਪਰਿ ਮੰਨਣਯੋਗ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਭਗਵਾਂਨ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਬ੍ਰਜ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਜਨਕ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਜਮੁਨਾ ਇਸਦੀ ਮਾਤਾ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਸੱਚੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਜਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਹੈ। ਅਤ: ਬ੍ਰਜ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਜਮੁਨਾ ਮਾਂ ਕਹਿਣਾ ਸਰਵਥਾ ਸਾਰਥਕ ਹੈ। ਬਰੰਹ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਆਤਮਕ ਸਵਰੁਪ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਟੀਕਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ - ਜੋ ਸ੍ਰਸ਼ਟਿ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨੂੰ ਲਕਸ਼ਣੋਂ ਵਲੋਂ ਸੱਚਿਦਨੰਦ ਸਵਰੁਪ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਨੇ ਜਿਸਦਾ ਵਰੰਹ ਰੁਪ ਵਲੋਂ ਗਾਇਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਪਰਮਤਤਵ ਸਾਕਸ਼ਾਤ ਜਮੁਨਾ ਹੈ। ੧ ਗੌੜਿਅ ਵਿਦਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਰੁਪ ਗੋਸਵਾਮੀ ਨੇ ਜਮੁਨਾ ਨੂੰ ਸਾਕਸ਼ਾਤ ਚਿਦਾਨੰਦਮਈ ਵਤਲਾਇਆ ਹੈ। ੨ ਗਰਗਸੰਹਿਤਾ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਪਚਾਂਗ-
- ਪਟਲ
- ਪੱਧਤੀ
- ਕਵਏ
- ਉਸਤਤ
- ਸਹਸਤਰ
ਨਾਮ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੈ। ਜਮੁਨਾ ਸਹਸਤਰ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਯਮੁਨਾ ਜੀ ਦੇ ਇੱਕ ਹਜਾਰ ਨਾਮਾਂ ਵਲੋਂ ਉਸਦੀ ਪਸ਼ਸਤੀ ਦਾ ਗਾਇਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ੩ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਪਰਮਭਕਤ ਇਸਦਾ ਦੈਨਿਕ ਰੁਪ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਹੈ।
ਬਰਜਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਭਗਤ ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਆ ਵੱਲਭ ਸੰਪ੍ਰਦਾਈ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਗਿਰੀਰਾਜ ਗੋਵਰਧਨ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਅਧਿਕਤਾ ਸ਼ਰਧਾ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦਾ ਸਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਕਵੀ ਹੋ, ਜਿਨ੍ਹੇ ਆਪਣੀ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ - ਸ਼ਰੱਧਾਂਜਲਿ ਅਰਪਿਤ ਨਹੀਂ ਦੀ ਹੋ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਮੁਨਾ ਵਡਿਆਈ ਸਬੰਧੀ ਸਾਹਿਤ ਬਰਜਭਾਸ਼ਾ ਭਗਤੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਉਲੇਖਨੀਯ ਅੰਗ ਹੈ।
ਨਦੀ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ
ਸੋਧੋਨਦੀ ਜਮੁਨਾ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ੀ ਡੂੰਘਾ, ਇੱਕ ਉਥਾਲੋ ਗਹਿਰਾਈ ਹੈ, ਇਹ ਔਸਤ ਗਹਿਰਾਈ 10 ਫੀਟ ( 3 ਮੀਟਰ ) ਅਤੇ ਅਧਿਕਤਮ ਗਹਿਰਾਈ 35 ਫੀਟ ( 11 ਮੀਟਰ ) ਹੈ . ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਨਦੀ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਅਧਿਕਤਮ ਗਹਿਰਾਈ 68 ਫੀਟ ( 20 ਮੀਟਰ ) ਹੈ . ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਗਹਿਰਾਈ 3 ਫੁੱਟ ਹੈ ( 1 ਮੀਟਰ ) . ਨਦੀ ਦਾ ਹੀ ਗਹਿਰਾਈ 30 ਫੀਟ ( 9 ਮੀਟਰ ) ਵੱਧਦੀ .
ਉਦਗਮ
ਸੋਧੋਜਮੁਨਾ ਦਾ ਉਦਗਮ ਸਥਾਨ ਹਿਮਾਲਾ ਦੇ ਹਿਮਾੱਛਾਦਿਤ ਸ਼ਰੰਗ ਬੰਦਰਪੁੱਛ ੨੦, ੭੩੧ਊਂਚਾਈ ਫੀਟ ੭ ਵਲੋਂ ੮ ਮੀਲ ਜਵਾਬ - ਪਸ਼ਚਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਕਾਲਿੰਦ ਪਹਾੜ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਜਮੁਨਾ ਨੂੰ ਕਾਲਿੰਦਜਾ ਅਤੇ ਜਮਨਾ ਨਦੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਉਦਗਮ ਵਲੋਂ ਅੱਗੇ ਕਈ ਮੀਲ ਤੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੀਮਗਾਰੋਂ ਅਤੇ ਹਿੰਮ ਮੰਡਿਤਕੰਦਰਾਵਾਂਵਿੱਚ ਗੁਪਤ ਰੁਪ ਵਲੋਂ ਵਗਦੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਢਲਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵਲੋਂ ਅਤਿਅੰਤ ਤੀਵਰਤਾਪੂਰਵਕ ਉਤਰਦੀ ਹੋਈ ਇਸਦੀ ਧਾਰਾ ਯਮੁਨੋੱਤਰੀ ਪਹਾੜ ( ੨੦, ੭੩੧ਊਂਚਾਈ ਫੀਟ ) ਵਲੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਇਸਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਰਥ ਹਜਾਰਾਂ ਸ਼ਰੱਧਾਲੁ ਪਾਂਧੀ ਪ੍ਰਤੀਵਰਸ਼ ਭਾਰਤ ਸਾਲ ਦੇ ਕੋਂਨੇ - ਕੋਂਨੇ ਵਲੋਂ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਯਮੁਨੋੱਤਰੀ ਪਹਾੜ ਵਲੋਂ ਨਿਕਲਕੇ ਇਹ ਨਦੀ ਅਨੇਕ ਪਹਾੜੀ ਦਰਿਆç ਅਤੇ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰਜਨ - ਤਰਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਵਦਿਅਰ, ਕਮਲਾਦ, ਵਦਰੀ ਅਸਲੌਰ ਵਰਗੀ ਛੋਟੀ ਅਤੇ ਤੋਂਸ ਵਰਗੀ ਵੱਡੀ ਪਹਾੜੀ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਂਚਲ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟਦੀ ਹੋਈ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੀ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਹਿਮਾਲਾ ਦਾ ਦਾਮਨ ਦਾ ਛੱਡ ਕਰ ਦੂਨ ਦੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਵਲੋਂ ਕਈ ਮੀਲ ਤੱਕ ਦੱਖਣ ਪੱਛਮ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵਗਦੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਗਿਰਿ, ਸਿਰਮੌਰ ਅਤੇ ਆਸ ਨਾਮਕ ਛੋਟੀ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦੀ ਹੋਈ ਇਹ ਆਪਣੇ ਉਦਗਮ ਵਲੋਂ ਲੱਗਭੱਗ ੯੫ ਮੀਲ ਦੂਰ ਵਰਤਮਾਨ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਜਿਲੇ ਦੇ ਫੈਜਾਬਾਦ ਗਰਾਮ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸਦੇ ਤਟ ਤੱਕ ਦੀ ਉਚਾਈ ਸਮੁੰਦਰ ਸਤ੍ਹਾ ਵਲੋਂ ਲੱਗਭੱਗ ੧੨੭੬ ਫੀਟ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰਵਾਹ
ਸੋਧੋਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਜਹਿਆ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਮੁਨਾ ਦਾ ਪਰਵਾਹ ਹੈ, ਵਹਿਆ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਨੁਸ਼ਰੁਤੀਯੋਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਉੱਲੇਖੋਂ ਵਲੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਮੁਨਾ ਪਿਛਲੇ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਲੋਂ ਵਿਧਮਾਨ ਹੈ, ਤਦ ਵੀ ਇਸਦਾ ਪਰਵਾਹ ਸਮਾਂ ਸਮੇਂਤੇ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸੁਧੀਰਧ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਸਨੇ ਜਿੰਨੇ ਸਥਾਨ ਵਦਲੇ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਦੀ ਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋ ਸਕੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਗਐਤੀਹਾਸਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਮਧੁਬਨ ਦੇ ਸਮੀ ਵਗਦੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਤਟ ਉੱਤੇ ਸਤਰੁਧਨ ਜੀ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਮਥੁਰਾ ਨਗਰੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਵਾਲਮੀਕ ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਟੀਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ੧ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦਾ ਪਰਵਾਹ ਕਟਰਾ ਕੇਸ਼ਵ ਦੇਵ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸੀ। ਸਤਰਹਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਯੂਰੋਪੀ ਵਿਦਵਾਨ ਟੇਵਰਨਿਅਰ ਨੇ ਕਟਰਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕਰ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉੱਥੇ ਕਿਸੇ ਸਮਾਂ ਜਮੁਨਾ ਦੀ ਧਾਰਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਗਰਾਉਜ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕਟਰਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਹੈ, ਪਰ ਅਤਿਅੰਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਜਮੁਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ। ੨ ਇਸਤੋਂ ਵੀ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦਾ ਪਰਵਾਹ ਕਟਰਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਸੀ।
ਕਨਿਧੰਮ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ, ਯਨਨਾਨੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਧਾਰਾ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸ਼ਾਖਾ ਕਟਰਾ ਕੇਸ਼ਵ ਦੇਵ ਦੀ ਪੂਰਵੀ ਦੀਵਾਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵਗਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ੩ ਜਵ ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ ਬੋਧੀ ਧਰਮ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਚਾਰ ਗੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਦੋਂਵੇਂ ਵੱਲ ਅਨੇਕ ਸੰਧਾਰਮ ਬਨਾਏ ਗਏ, ਤੁਹਾਡਾ ਜਮੁਨਾ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਕਟਰਾ ਵਲੋਂ ਹਟਕੇ ਅਕਸਰ ਉਸੀ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਵਗਦੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਹੁਣ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਾਖਾ ਅਤੇ ਸਹਾਇਕ ਨਹੀ ਕਟਰਾ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਵੀ ਵਿਧਮਾਨ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ, ਜਮੁਨਾ ਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਖਾ ਬੋਧੀ ਕਾਲ ਦੇ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਸੰਭਵਤ: ਸੋਲਹਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੱਕ ਕੇਸ਼ਵ ਦੇਵ ਮੰਦਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵਗਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੁੱਢੋਂ ਦੋ ਵਰਸਾਤੀ ਨਦੀਆਂ ਸਰਸਵਤੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਗੰਗਾ ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਕੇ ਜਮੁਨਾ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਸਰਸਵਤੀ ਸੰਗਮ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਗੰਗਾ ਨਾਮਕ ਧਾਟ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਮੁਨਾ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਕ ਨਾਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਕੋਈ ਕਟਰਾ ਦੇ ਕੋਲ ਵਗਦੀ ਰਹੀ ਹੋ।
ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਲੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵ੍ਰੰਦਾਬਨ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਗੋਬਰਧਨ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ੪ ਜਵਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗੋਬਰਧਨ ਵਲੋਂ ਲਗਭਗ ਮੀਲ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਗੋਵਰਧਨ ਦੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਦੋ ਛੋਟੇ ਗਰਾਮ ਜਮੁਨਾਵਤੀ ਅਤੇ ਪਰਸੌਲੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਕਿਸੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਣ ਚਰਚਾ ਮਿਲਦੇ ਹੈ।
ਬੱਲਭ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਗੱਲ ਬਾਤ ਸਾਹਿਤ ਵਲੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਸਵਤ ਕਲਪ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਨਦੀ ਜਮੁਨਾਵਤੀ ਗਰਾਮ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਗਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੀ ਦੋ ਧਾਰਾਐਂ ਸੀ, ਇੱਕ ਧਾਰਾ ਨੰਦਗਾਂਵ, ਵਰਸਾਨਾ, ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਵਹਤੀ ਹੋਈ ਗੋਬਰਧਨ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾਵਤੀ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਧਾਰਾ ਪੀਰਧਾਟ ਵਲੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਗੋਕੁਲ ਦੇ ਵੱਲ ਚੱਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਦਾਨਾਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਇੱਕ ਹੋਕੇ ਵਰਤਮਾਨ ਆਗਰੇ ਦੇ ਵੱਲ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਪਰਾਸੌਲੀ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਨੂੰ ਧਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸ . ੧੭੧੭ ਤੱਕ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਣਾ ਔਖਾ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਗੰਗਾਪ੍ਰਸਾਦ ਕਮਠਾਨ ਨੇ ਬਰਜਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਕਤਕਵਿ ਕਾਰਬੇਗ ਉਪਮਾਨ ਕਾਰੇ ਦਾ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਾਬੇਗ ਦੇ ਕਥਨਾਨੁਸਾਰ ਜਮਨੇ ਦੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਪਰਾਸੌਲੀ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਿਵਾਸੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਸਂ ੧੭੧੭ ਵਿੱਚ ਸਤਰਜਿਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ੬
ਆਧੁਨਿਕ ਪਰਵਾਹ
ਸੋਧੋਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਫੈਜਾਬਾਦ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਉੱਤੇ ਇਹ ਅੱਗੇ ੬੫ ਮੀਲ ਤੱਕ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਪੰਜਾਵ ਦੇ ਅੰਬਾਲੇ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਕਰਨਾਲ ਜਿਲੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਅਤੇ ਮੁਜੱਫਰ ਨਗਰ ਜਿਲੀਆਂ ਵਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਧਰਤੀ - ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਇਸਵਿੱਚ ਮਸਕੱਰਾ, ਕਠ, ਹਿੰਡਨ ਅਤੇ ਸਬੀ ਨਾਮਕ ਨਦੀਆਂ ਮੀਲਤੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਸਰੂਪ ਵਹੁਤ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਇਸਤੋਂ ਪੂਰਵੀ ਜਮੁਨਾ ਨਹਿਰ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਨਹਿਰ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਨਾਂ ਨਹਰੇਂ ਜਮੁਨਾ ਵਲੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਧਰਤੀ - ਭਾਗ ਦੀਆਂ ਸੈਕੜੋਂ ਮੀਲ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਹਰੀ - ਭਰੀ ਅਤੇ ਉਪਜ ਸੰਪੰਨ ਵਨਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਧਰਤੀ - ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦੀ ਧਾਰੇ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਵੱਲ ਪੰਜਾਵ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਠੀਕ ਤਟ ਉੱਤੇ ਚਰਬੀ ਹੋਇਆ ਸਵਸੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਪਲੇਠੀ ਦਾ ਨਗਰ ਦਿੱਲੀ ਹੈ, ਜੋ ਲੰਬੇ ਸਮਾਂ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਨਰ - ਨਾਰੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਦੀਆਂ ਢੇਰਾਂ ਗੰਦਗੀ ਨੂੰ ਵਹਾਤੀ ਹੋਈ ਇਹ ਓਖਲਾ ਨਾਮਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ ਇੱਥੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਬੰਨ੍ਹ ਬਾਂਧਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਨਦੀ ਦੀ ਧਾਰਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਬੰਨ੍ਹ ਵਲੋਂ ਆਗਰਾ ਨਹਿਰ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਹਰਿਆਣਾ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸੈਕੜੋਂ ਮੀਲ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਸਿੰਚਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਵਲੋਂ ਅੱਗੇ ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੀਮਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਗੁੜਗਾਂਵਾ ਜਿਲਾ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਗਾਜੀਆਬਾਦ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਇਹ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।
ਤੱਟਵਰਤੀ ਸਥਾਨ
ਸੋਧੋਬ੍ਰਜ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤੀਕ ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਵੇਸ਼ ਬੁਲੰਦਸ਼ਹਰ ਜਿਲਾ ਦੀ ਖੁਰਜਾ ਤਹਸ਼ੀਲ ਦੇ ਜੇਬਰ ਨਾਮਕ ਕਸਬੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਵਲੋਂ ਇਹ ਦੱਖਣ ਦੇ ਵੱਲ ਵਗਦੀ ਹੋਈ ਫਰੀਦਾਬਾਦ ( ਹਰਿਆਣਾ ) ਜਿਲਾ ਦੀ ਪਲਵਾਨ ਤਹਸੀਲ ਅਤੇ ਅਲੀਗੜ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਾਥਰਸ ਜਿਲਾ ਦੀ ਖੈਰ ਤਹਸੀਲ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨਿਰਮਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਛਾਂਦਾ ਤਹਸੀਲ ਦੇ ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਗਰਾਮ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਇਹ ਮਥੁਰਾ ਜਿਲਾ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਥੁਰਾ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਛਾਂਦਾ ਅਤੇ ਭਾਂਟ ਤਹਸੀਲੋਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜੇਬਰ ਵਲੋਂ ਸ਼ੇਰਗੜ ਤੱਕ ਇਹ ਦਕਸ਼ਿਣਾਭਿਮੁਖ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਕੁੱਝ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵੱਲ ਮੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬ੍ਰਜ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਤਟ ਉੱਤੇ ਬਸਿਆ ਹੋਇਆ ਪਲੇਠੀ ਦਾ ਉਲੇਖਨੀਯ ਸਥਾਨ ਸ਼ੇਰਗੜ ਹੈ।
ਸ਼ੇਰਗੜ ਵਲੋਂ ਕੁੱਝ ਦੂਰ ਤੱਕ ਪੂਰਵ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਗ ਕਰ ਫਿਰ ਇਹ ਮਥੁਰਾ ਤੱਕ ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਗਦੀ ਹੈ। ਰਸਤਾ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਦੋਨਾਂ ਵੱਲ ਪੁਰਾਣ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੰਨ ਅਤੇ ਉਪਬਨ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਲੀਲਾ ਸਥਾਨ ਵਿਧਮਾਨ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਭਾਂਟ ਵਲੋਂ ਵ੍ਰੰਦਾਵਨ ਤੱਕ ਬਲਖਾਤੀ ਹੋਈ ਵਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵ੍ਰੰਦਾਬਨ ਨੂੰ ਇਹ ਤਿੰਨ ਵੱਲ ਵਲੋਂ ਘੇਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਲੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵ੍ਰੰਦਾਬਨ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦੀ ਕਈ ਧਾਰਾਵਾਂ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਲੱਗਭੱਗ ਪ੍ਰਾਯਦੀਪ ਜਿਹਾ ਬੰਨ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਸੁੰਦਰ ਬਨਖੰਡ ਅਤੇ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਭਗਵਾਂਨ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਗੋਪ ਬੱਚੀਆਂ ਦੇ ਗਾਏ ਚਰਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਹੀ ਧਾਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇਦੇ ਤਟ ਉੱਤੇ ਵ੍ਰੰਦਾਬਨ ਚਰਬੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਧਰਮਾਚਾਰਿਆੋਂ ਅਤੇ ਭਗਤ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਨਿਵਾਸ ਉੱਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣੋਪਾਸਨਾ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਵ੍ਰੰਦਾਬਨ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵੱਡੇ ਸੁੰਦਰ ਘਾਟ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਅਨੇਕ ਮੰਦਿਰ - ਦੇਵਾਲਏ, ਛਤਰੀਆਂ ਅਤੇਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਤਟ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਜਿਆਦਾ ਬੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵ੍ਰੰਦਾਬਨ ਵਲੋਂ ਅੱਗੇ ਦੱਖਣ ਦੇ ਵੱਲ ਵਗਦੀ ਹੋਈ ਇਹ ਨਦੀ ਮਥੁਰਾ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਮਥੁਰਾ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਤਟ ਉੱਤੇ ਬਸਿਆ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਏਸਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਦੀਰਘਕਾਲਿਨ ਗੌਰਵ ਕਥਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਨੇ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਇਸਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਤਟ ਉੱਤੇ ਵੱਡੇ ਸੁੰਦਰ ਘਾਟ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਮੁਨਾ ਮੇਂਨਾਵ ਵਲੋਂ ਅਤੇ ਪੁੱਲ ਵਲੋਂ ਦੇਖਣ ਉੱਤੇ ਮਥੁਰਾ ਨਗਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਘਾਟਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਦਰਸ਼ਿਅ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਮਥੁਰਾ ਮੇੰਇੁਨਾ ਉੱਤੇ ਦੋ ਪੱਕੇ ਪੁੱਲ ਵਣ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਤੇ ਰੇਲਗੱਡੀ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂੱਜੇ ਉੱਤੇ ਸੜਕ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਚਲਦੇ ਹਨ। ਮਥੁਰਾ ਨਗਰ ਦੀ ਦੱਖਣ ਸੀਮਾ ਉੱਤੇ ਹੁਣ ਗੋਕੁਲ ਵੈਰਾਜ ਵੀ ਨਿਰਮਿਤ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਬ੍ਰਜ ਦੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਫੇਰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਅਤੇ ਬ੍ਰਜ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੰਚਿਤ ਕਰਣਾ ਹੈ। ਬੀਤਿਆ ਹੋਇਆ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਮਥੁਰਾ - ਵ੍ਰੰਦਾਬਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਦੀ ਦੇ ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਜਵਸੇ ਇਸਤੋਂ ਨਹਰੇਂ ਕੱਢੀ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਸਦਾ ਜਲੀਏ ਸਰੂਪ ਛੋਟਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਵਰਖਾ ॠਤੁ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਪਣਾ ਪੁਰਾਣੇ ਰੁਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੀਲਾਂ ਤੱਕ ਇਸਦਾ ਪਾਣੀ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮਥੁਰਾ ਵਲੋਂ ਅੱਗੇ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਤਟ ਉੱਤੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਗੋਕੁਲ ਅਤੇ ਮਹਾਬਨ ਜਿਵੇਂ ਧਾਰਮਿਕ ਥਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦਾੰਿਏ ਤਟ ਉੱਤੇ ਮੁੱਢੋਂ ਔਰੰਗਾਬਾਦ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਫਰਹ ਜਿਵੇਂ ਗਰਾਮ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਕੰਡੇ ਰੇਤੀਲੇ ਹਨ, ਪਰ ਅੱਗੇ ਪਥਰੀਲੇ ਅਤੇ ਚਟਟਾਨੀ ਕੰਡੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਧਾਰਾ ਬਲਖਾਤੀ ਹੋਈ ਸੁੰਦਰ ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਸਾਦਾਬਾਦ ਤਹਸੀਲ ਦੇ ਗਰਾਮ ਅਕੋਸ ਦੇ ਪੇ ਜਮੁਨਾ ਮਥੁਰਾ ਜਿਲਾ ਦੀ ਸੀ ਮਾ ਵਲੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੁੱਝ ਦੂਰ ਤੱਕ ਮਥੁਰਾ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ਜਿਲੀਆਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨਿਰਮਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਦਾਬਾਦ ਤਹਸੀਲ ਦੇ ਮੰਦੌਰ ਗਰਾਮ ਦੇ ਕੋਲ ਇਹ ਆਗਰਾ ਜਿਲਾ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਇਸਵਿੱਚ ਕਰਬਨ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਨਾਮਕ ਨਦੀਆਂ ਆਕੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।
ਆਗਰਾ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਣ ਉੱਤੇ ਨਗਲਾ ਅਕੋਸ ਦੇ ਕੋਲ ਇਸਦੇ ਪਾਣੀ ਵਲੋਂ ਨਿਰਮਿਤ ਕੀਠਮ ਝੀਲ ਹੈ, ਜੋ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਵੱਡੀ ਆਕਰਸ਼ਕ ਹੈ। ਕੀਠਮ ਵਲੋਂ ਰੁਨਕਤਾ ਤੱਕ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਕੰਡੇ ਇੱਕ ਰਾਖਵਾਂ ਬਨਖੰਡ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਸੂਰਦਾਸ ਬੰਨ ਕਹਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੁਨਕਤਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਜਮੁਨਾ ਤਟ ਉੱਤੇ ਗੋਘਾਤ ਦਾ ਉਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਧਾਰਮਿਕ ਥਾਂ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮਹਾਤਮਾ ਸੂਰਦਾਸ ੧੨ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਮਹਾਪ੍ਰਭੁ ਬੱਲਭਾਚਾਰਿਆ ਵਲੋਂ ਉਪਦੇਸ਼ ਲਈ ਸੀ। ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਬਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਬਹੁਤ ਨਗਰ ਆਗਰਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਿਕ, ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਸੈਰ ਥਾਂ ਹੈ, ਜੋ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੀ ਰਹਿ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਜਮੁਨਾ ਤਟ ਵਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਬਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਜਮੁਨਾ ਉੱਤੇ ਦੋ ਪੁੱਲ ਨਿਰਮਿਤ ਹਨ। ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਤਟ ਉੱਤੇ ਜੋ ਇਮਾਰਤਾਂ ਹੈ, ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਕਿਲਾ ਅਤੇ ਤਾਜ ਮਹਲ ਪਰਿਆਟਕੋਂ ਦੇ ਨਮਿਤ ਅਤਿਆਧਿਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ।
ਆਗਰਾ ਨਗਰ ਵਲੋਂ ਅੱਗੇ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਇੱਕ ਤਰਫ ਫਿਰੋਜਾਬਾਦ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫਤੇਹਬਾਦ ਜਿਲਾ ਅਤੇ ਤਹਸੀਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਟੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਥਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਬ੍ਰਜ ਦੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤੀਕ ਸੀਮਾ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਟੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਾਮ ਸੌਰਪੁਰ ਹੈ, ਜੋ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਦੇ ਪਿਤਾਮਹ ਸ਼ੂਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਜਮੁਨਾ ਨੇ ਜੋਰ ਖਾਂਦੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਮੋੜ ਲਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਬਟੇਸ਼ਵਰ ਇੱਕ ਟਾਪੂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਕਾਰਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਨੂੰ ਜਮੁਨਾ ਇਸਨਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।
ਬਟੇਸ਼ਵਰ ਵਲੋਂ ਅੱਗੇ ਇਟਾਵਾ ਇੱਕ ਨਗਰ ਦੇ ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਤਟ ਉੱਤੇ ਚਰਬੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਆਗਰਾ ਅਤੇ ਬਟੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਭੰਚਾਈ ਉੱਤੇ ਬਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਤਟ ਉੱਤੇ ਜਿੰਨੇ ਉੱਚੇ, ਕਗਾਰ ਆਗਰਾ ਅਤੇ ਇਟਾਵਾ ਜਿਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਓਨੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਟਾਵਾ ਵਲੋਂ ਅੱਗੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਦੀ ਚੰਬਲ ਜਮੁਨਾ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਸਰੂਪ ਫੈਲਿਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਉਦਗਮ ਵਲੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੰਬਲ ਦੇ ਸੰਗਮ ਤੱਕ ਜਮੁਨਾ ਨਦੀ, ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਵਗਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਅੱਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੇ ਫਰਕ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਉਹ ਦੋਨਾਂ ਸੰਗਮ ਬਣਾਕੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹੈ।
ਚੰਬਲ ਦੇ ਬਾਦ ਜਮੁਨਾ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੇਗਰ, ਛੋਟੀ ਸਿੰਧ, ਬਤਵਾ ਅਤੇ ਕੇਨ ਉਲੇਖਨੀਯ ਹਨ। ਇਟਾਵਾ ਦੇ ਬਾਦ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਲਪੀ, ਹਮੀਰ ਪੁਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯਾਗ ਮੁੱਖ ਹੈ। ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਦ ਦੇ ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਿਲੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਜਮੁਨਾ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੁੱਲ ਨਿਰਮਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਦੋ ਮੰਜਿਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲਤਮ ਪੁਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਮੁਨਾ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਦੇ ਸੰਗਮ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ, ਪ੍ਰਯਾਗ ਨੂੰ ਤੀਰਥਰਾਜ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੀ ਕੁਲ ਲੰਬਾਈ ਉਦਗਮ ਵਲੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਯਾਗ ਸੰਗਮ ਤੱਕ ਲੱਗਭੱਗ ੮੬੦ ਮੀਲ ਹੈ।
