ਬੈਕਟੀਰੀਆ

ਜੀਵਾਣੂ ਇੱਕ ਇੱਕਕੋਸ਼ਕੀ ਜੀਵ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਆਕਾਰ ਕੁੱਝ ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਤੱਕ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਗੋਲ ਜਾਂ ਅਜ਼ਾਦ - ਗੋਲ ਮੋਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਛਙ, ਆਦਿ ਸਰੂਪ ਦੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਕੈਰਯੋਟਿਕ, ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਭਿੱਤੀਯੁਕਤ, ਇੱਕਕੋਸ਼ਕੀ ਸਰਲ ਜੀਵ ਹਨ ਜੋ ਅਕਸਰ ਸਭਨੀ ਥਾਈਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ, ਤੇਜਾਬੀ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਪਰਮਾਣੂ ਰਹਿੰਦ ਖੂੰਹਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ, ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ, ਧਰਤੀ - ਪੇਪੜੀ ਵਿੱਚ, ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਦੀ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਧਾਰਣ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਗਰਾਮ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ੪ ਕਰੋੜ ਜੀਵਾਣੂ ਕੋਸ਼ ਅਤੇ ੧ ਮਿਲੀਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ੧੦ ਲੱਖ ਜੀਵਾਣੂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੰਪੂਰਣ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਅਨੁਮਾਨਤ ਲਗਭਗ ੫X੧੦੩੦ ਜੀਵਾਣੂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜੀਵਪੁੰਜ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਕਈ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਨਾਇਟਰੋਜਨ ਦੇ ਸਥਿਰੀਕਰਣ ਵਿੱਚ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਭਾਜਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਦ ਵੀ ਲਗਭਗ ਅੱਧੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਉਗਾਇਆ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਬੈਕਟੀਰੀਆਲੋਜੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸੂਖਮਜੈਵਿਕੀ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਮਨੁੱਖ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਹਨ, ਉਸ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ੧੦ ਗੁਣਾ ਜਿਆਦਾ ਤਾਂ ਜੀਵਾਣੂ ਕੋਸ਼ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਣੂ ਤਵਚਾ ਅਤੇ ਅਹਾਰ ਨਾਲ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਜੀਵਾਣੂ ਇੰਮਿਉਨ ਤੰਤਰ ਦੇ ਰਖਿਅਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰੀਰ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਅੱਪੜਿਆ ਪਾਂਦੇ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਜੀਵਾਣੂ ਲਾਭਦਾਇਕ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵਾਣੂ ਕਈ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ - ਹੈਜਾ, ਮਿਆਦੀ ਬੁਖਾਰ, ਨਿਮਨਿਆ, ਤਪਦਿਕ ਜਾਂ ਕਸ਼ੈਰੋਗ, ਪਲੇਗ ਇਤਆਦਿ. ਸਿਰਫ ਕਸ਼ੈ ਰੋਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਵਰਸ਼ ਲਗਭਗ ੨੦ ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਉਪ - ਸਹਾਰਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੇ ਸੰਕਰਮਣ ਦਾ ਉਪਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅਵਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੇ ਕਿਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਦਹੀ, ਪਨੀਰ ਇਤਆਦਿ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕੀ ਅਤੇ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਾ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਜੈਵ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਪੈਧਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਪ੍ਰੋਕੈਰਯੋਟਸ ਦੇ ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਜੰਤੁ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂ ਅਤੇ ਯੂਕੈਰਯੋਟਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਣੂ ਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਵਿਕਸੀਤ ਕੇਂਦਰਕ ਦਾ ਸਰਵਥਾ ਆਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੋਹਰੀ ਝਿੱਲੀ ਯੁਕਤ ਕੋਸਿਕਾਂਗ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਕਦੋਂ ਹੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹੈ। ਪਾਰੰਪਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਜੀਵਾਣੂ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵਾਂ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਰਗੀਕਰਣ ੧੯੯੦ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਇੱਕ ਖੋਜ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਦਲ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਚਲਾ ਕਿ ਪ੍ਰੋਕੈਰਯੋਟਿਕ ਸਜੀਵ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਿੰਨ ਸਮੂਹ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕ੍ਰਮ ਵਿਕਾਸ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਪੂਰਵਜ ਤੋਂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਾਣੂ ਅਤੇ ਆਰਕਿਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜੀਵਾਣੂ

ਇਤਹਾਸ

ਲੂਈ ਪਾਸ਼ਚਰ

ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡਚ ਵਿਗਿਆਨੀ ਏੰਟਨੀ ਵਾਂਨ ਲਿਊਵੋਨਹੂਕ ਨੇ ੧੬੭੬ ਈ. ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਹੀ ਬਣਾਈ ਇੱਕਲ ਲੈਨਜ ਖੁਰਦਬੀਨ ਯੰਤਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ, ਉੱਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੰਤੁਕ ਸਮਝਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਰਾਇਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਵਲੋਕਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਲਈ ਕਈ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ। ੧੬੮੩ ਈ. ਵਿੱਚ ਲਿਊਵੇਨਹਾਕ ਨੇ ਜੀਵਾਣੂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਕਰ ਆਪਣੇ ਮਤ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ। ੧੮੬੪ ਈ. ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਨਿਵਾਸੀ ਲੂਈ ਪਾਸ਼ਚਰ ਅਤੇ ੧੮੯੦ ਈ. ਵਿੱਚ ਕੋਚ ਨੇ ਇਹ ਮਤ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਰੋਗ ਫੈਲਦੇ ਹਨ। ਪਾਸ਼ਚਰ ਨੇ ੧੯੮੯ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਖਾਇਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਸਾਇਣਕ ਕਿਰਿਆ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਚ ਸੂਖਮ ਜੈਵਿਕੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੁਗਪੁਰਸ਼ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਲੇਰਾ, ਐਂਥਰੇਕਸ ਅਤੇ ਕਸ਼ੈ ਰੋਗਾਂ ਉੱਤੇ ਗਹਨ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਓੜਕ ਕੋਚ ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਈ ਰੋਗ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਲਈ ੧੯੦੫ ਈ. ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੋਬੇਲ ਇਨਾਮ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕੋਚ ਨੇ ਰੋਗਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਪਰਿਕਲਪਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸੀ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੀਵਾਣੂ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਕਾਰਕ ਹਨ ਇਹ ੧੯ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੱਕ ਬਹੁਤੇ ਜਾਣ ਗਏ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕੋਈ ਪਰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕੀ ਦੀ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕੀ ਦੀ ਖੋਜ ੧੯੧੦ ਵਿੱਚ ਪਾਲ ਏਹਰਿਚ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਸਿਫਲਿਸ ਰੋਗ ਦੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੀ। ਇਸਦੇ ਲਈ ੧੯੦੮ ਈ. ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਿਕਿਤਸਾਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਨੋਬੇਲ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਅਭਿਰੰਜਿਤ ਕਰਣ ਦੀਆਂ ਕਾਰਗਾਰ ਵਿਧੀਆਂ ਖੋਜ ਕੱਢੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਗਰਾਮ ਸਟੇਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸੰਭਵ ਹੋਈ।

ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਕਰਮਵਿਕਾਸ

ਆਧੁਨਿਕ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਉਹ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਕੀ ਸੂਖਮਜੀਵ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ੪੦ ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਲਗਭਗ ੩੦ ਕਰੋੜ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਹੀ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਣੂ ਅਤੇ ਆਰਕਿਆ ਮੁੱਖ ਸਨ। ਸਟਰੋਮੇਟੋਲਾਇਟਸ ਵਰਗੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੇ ਜੀਵਾਸ਼ਮ ਪਾਏ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸਪਸ਼ਟ ਬਾਹਰਲੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਖਾਸ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ।

ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਸਾਡੇ ਦੋਸਤ

• ਧਰਤੀ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ|
• ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਹੀ ਦਹੀਂ, ਪਨੀਰ ਅਤੇ ਮੱਖਣ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ|
• ਇਹ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਐਸੀਟੋਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ|
• ਚਮੜਾ ਵੀ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ|
• ਚਾਹਪੱਤੀ ਅਤੇ ਸਿਰਕਾ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ|
• ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਐਂਟੀ-ਬਾਇਓਟਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਵੀ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ|
• ਇਹ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਿੱਚ ਪਈ ਗੰਦਗੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਇਹ ਸੀਵਰੇਜ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ|

ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਸਾਡੇ ਦੁਸ਼ਮਣ

• ਇਹ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੀਲੀਆ ਅਤੇ ਹੈਜ਼ਾ ਵਰਗੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ|
• ਇਹ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਸਾਡੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ| ਇਸ ਕਰਕੇ ਪਕਾਏ ਹੋਏ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਰੈਫਰੀਜਰੇਟਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ |

ਵਰਗੀਕਰਣ

ਜੀਵਾਣੁਵਾਂਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ -

1. ਦੰਡਾਣੂ (ਬੈਸਿਲਾਈ) – ਡੰਡੇ ਵਰਗੇ,
2. ਗੋਲਾਣੂ (ਕੋੱਕਾਈ) - ਬਿੰਦੂ ਵਰਗੇ,
3. ਸਰਪਿਲਾਣੂ (ਸਪਿਰਿਲਾਈ)-ਲਹਿਰੀਆ ਆਦਿ।