ਡਰਾਮਾ

ਜੋ ਰਚਨਾ ਸੁਣਨ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਰਸ ਅਨੁਭੂਤੀ ਕਰਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਡਰਾਮਾ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼-ਕਾਵਿ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗਲਪ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੰਚ ਤੇ ਅਦਾਇਗੀ ਰਾਹੀਂ ਸੰਚਾਰ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਵਣੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਰਮਣੀਅਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਰਵਣੀ ਕਵਿਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਜਿਆਦਾ ਘਨਿਸ਼ਠ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਲਿਖਾਈ ਅਤੇ ਮੰਚਨ ਦੀ ਮੂਲ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਡਰਾਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ

ਕਥਾਵਸਤੂ

ਡਰਾਮਾ ਦੀ ਕਥਾਵਸਤੂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ, ਇਤਿਹਾਸਿਕ, ਕਾਲਪਨਿਕ ਜਾਂ ਸਮਾਜਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਪਾਤਰ

ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਚਰਿੱਤਰ ਹੀ ਡਰਾਮਾ ਦੀ ਜਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਥਾਵਸਤੂ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਨਾਇਕ ਧਰੋਦਾਤ, ਧੀਰ ਲਲਿਤ, ਧੀਰ ਸ਼ਾਂਤ ਜਾਂ ਕਰੋਧੀ ਹੋਵੇ।

ਰਸ

ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਨੌ ਰਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਠ ਦਾ ਹੀ ਪਰਿਪਾਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਂਤ ਰਸ ਡਰਾਮਾ ਲਈ ਵਰਜਿਤ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਵੀਰ ਜਾਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਅਦਾਕਾਰੀ

ਅਦਾਕਾਰੀ ਵੀ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸਰੇਸ਼ਟਤਾ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਵਾਕਚਾਤੁਰਤਾ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਕਲਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

• 1. ਆਂਗਿਕ ਅਦਾਕਾਰੀ (ਸਰੀਰਕ ਅੰਗਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਅਦਾਕਾਰੀ),
• 2. ਵਾਚਕ ਅਦਾਕਾਰੀ (ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ - ਰੇਡੀਓ ਡਰਾਮਾ),
• 3. ਆਹਾਰਿਆ ਅਦਾਕਾਰੀ (ਵੇਸ਼ਭੂਸ਼ਾ, ਮੇਕਅਪ, ਸਟੇਜ ਸੈਟਿੰਗ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਵਸਥਾ ਆਦਿ),
• 4. ਸਾਤਵਿਕ ਅਦਾਕਾਰੀ (ਜੀਵਾਤਮਾ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਦਾਕਾਰੀ [ਰਸ ਆਦਿ]।

ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰੀ - ਕਲਾ ਅਤੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਰੰਗ ਮੰਚ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਉੱਨਤੀ ਦੀ ਪਰਾਕਾਸ਼ਠਾ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ - ਭਰਤ ਮੁਨੀ ਦਾ ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਡਰਾਮਾ ਧਾਰਮਿਕ ਮੌਕਿਆਂ, ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪੁਰਬਾਂ, ਸਮਾਜਕ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਕੀਏ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਤਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਮੰਚੀਕਰਨ ਖ਼ਤਮ - ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਉਦਏ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਵਚਿੱਤਰ ਸੰਜੋਗ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਧਰਮਕੱਟੜਤਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ - ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਉੱਥੇ ਲੋਕ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਮੰਚ ਦਾ ਅੱਛਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਹੋਇਆ। ਰਾਸਲੀਲਾ, ਰਾਮਲੀਲਾ ਅਤੇ ਨੌਟੰਕੀ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੋਕਧਰਮੀ ਨਾਟ ਮੰਚ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਭਕਤੀ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਬ੍ਰਜ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਰਾਸਲੀਲਾਵਾਂ ਦਾ ਬਰਜਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਤਰਫ਼ ਵਿਜੈਦਸ਼ਮੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਛੋਟੇ - ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਮਲੀਲਾ ਵੱਡੀ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਈ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਸਾਹਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਸ ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਪਦ ਬੱਧ ਹਿੰਦੀ ਛਾਇਆਨੁਵਾਦ ਵੀ ਹੋਏ, ਜਿਵੇਂ ਨੇਵਾਜ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਯਾਦ ਸ਼ਾਕੁਂਤਲ’, ਸੋਮਨਾਥ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਮਾਲਤੀ - ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ’, ਹ੍ਰਦਇਰਾਮਚਰਿਤ ‘ਹਨੁਮੰਨਾਟਕ’ ਆਦਿ ; ਕੁੱਝ ਮੌਲਕ ਪਦ ਬੱਧ ਸੰਵਾਦਾਤਮਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਈ, ਜਿਵੇਂ ਲਛਿਰਾਮ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਕਰੁਣਾਭਰਣ’, ਰਘੁਰਾਮ ਨਾਗਰ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਸਭਾਸਾਰ’ (ਡਰਾਮਾ), ਗਣੇਸ਼ ਕਵੀ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਪ੍ਰਦਿਉਂਨਵਿਜੈ’ ਆਦਿ ; ਉੱਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕੀ ਪੱਧਤੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਗੁਜਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਕੇਵਲ ਸੰਵਾਦਾਤਮਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਹਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਆਭਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗਕਰਮ ਦੇ ਵੱਲ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਾਇਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਉਦਏ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਾਮਲੀਲਾ, ਨੌਟੰਕੀ ਆਦਿ ਦੇ ਲੋਕਮੰਚ ਨੇ ਹੀ ਚਾਰ - ਪੰਜ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਰੱਖਿਆ। ਇਹ ਲੋਕਮੰਚ - ਪਰੰਪਰਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ। ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਮਲੀਲਾਵਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ‘ਵੀਰ ਅਭਿਮਨਿਉ’, ‘ਸੱਚ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ’ ਆਦਿ ਡਰਾਮੇ ਅਤੇ ‘ਰੂਪ - ਬਸੰਤ’, ‘ਹੀਰ – ਰਾਂਝਾ’, ‘ਹਕੀਕਤਰਾਏ’, ‘ਬਿਲਵਾਮੰਗਲ’ ਆਦਿ ਨੌਟੰਕੀਆਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ। ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਮਿਲਿਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਮੁੱਚੇ ਭੀਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਾਇਕ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਹੋਈਆਂ। ਨਾਟਿਆਰੰਗਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਬੰਗਲਾ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਸੰਨ 1835 ਈ . ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ। ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸੰਭਰਾਂਤ ਪਰਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਈਸਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਿਵਸਾਇਕ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੇ ਅਸਾਹਿਤਕ ਯਤਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਸੀ। ਬੰਗਲਾ ਦੇ ਇਸ ਨਾਟ - ਸਿਰਜਣ ਅਤੇ ਨਾਟਿਆਰੰਗਨ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਇਸ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਦੇ ਰੰਗਾਂਦੋਲਨ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਹਾਲਤ, ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਬੰਗਲੇ ਦੇ ਇਸ ਆਰੰਭਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਯਤਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਡਰਾਮੇ ਰਚੇ ਗਏ ਉਹ ਮੂਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਛਾਇਆਨੁਵਾਦ ਜਾਂ ਰੂਪਾਂਤਰ ਸਨ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦਾ ਆਰੰਭਿਕ ਪ੍ਰਯਤਨ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਛਾਇਆਨੁਵਾਦ ਦਾ ਹੀ ਸੀ। ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚੀ ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੀ ਗੀਤਨਾਟ ਅਮਾਨਤ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੰਨ 1853 ਈ . ਵਿੱਚ ਲਖਨਊ ਦੇ ਨਵਾਬ ਵਾਜਿਦ ਅਲੀਸ਼ਾਹ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ - ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੀ ਵਰਗਾ ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਇਆ। ਸੰਨ 1862 ਈ . ਵਿੱਚ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ‘ਜਾਨਕੀ ਮੰਗਲ’ ਨਾਮਕ ਖਾਲਸ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਛੁਟਪੁਟ ਯਤਨਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਵਧਕੇ ਪਾਰਸੀ ਮੰਡਲੀਆਂ - ਓਰਿਜਿਨਲ ਵਿਕਟੋਰੀਆ, ਏੰਪ੍ਰੇਸ ਵਿਕਟੋਰੀਆ, ਏਲਫਿੰਸਟਨ ਥਿਏਟਰੀਕਲ ਕੰਪਨੀ, ਅਲਫਰੇਡ ਥਿਏਟਰੀਕਲ ਅਤੇ ਨਿਊ ਅਲਫਰੇਡ ਕੰਪਨੀ ਆਦਿ - ਨੇ ਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਬਣਾਇਆ। ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਬੰਬਈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਲਖਨਊ, ਬਨਾਰਸ, ਦਿੱਲੀ ਲਾਹੌਰ ਆਦਿ ਕਈ ਕੇਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇਸ਼ - ਭਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ - ਘੁੰਮਕੇ ਹਿੰਦੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋ ਕਰਨ ਲੱਗੀਆਂ। ਇਸ ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ - ਪਹਿਲ ਨਸਰਬਾਨੀ ਖਾਨ ਸਾਹਿਬ, ਰੌਣਕ ਬਨਾਰਸੀ, ਵਿਘਨ ਪ੍ਰਸਾਦ ‘ਤਾਲਿਬ’, ‘ਅਹਸਨ’ ਆਦਿ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਡਰਾਮੇ ਲਿਖੇ। ਜਨਤਾ ਦਾ ਸਸਤਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਧਨ ਕਮਾਉਣਾ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਟਕਾਂ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਧਾਰਮਿਕ - ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ - ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਇਹ ਆਪਣੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਵਿਖਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਸਸਤੇ ਅਤੇ ਅਸ਼ਲੀਲ ਸ਼ੋ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਰਾ ਵੀ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਜਨਤਾ ਦੀ ਰੁਚੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭ੍ਰਮਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਸਥਾਈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਬੱਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਚਿੱਤਰ - ਵਚਿੱਤਰ ਪਰਦੇ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਭੜਕੀਲੀ - ਚਟਕੀਲੀ ਵੇਸ਼ਭੂਸ਼ਾ, ਪਰਦੀਆਂ ਦੀ ਨਵੀਂ - ਨਵੀਂ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਚਮਤਕਾਰਪੂਰਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ - ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਵੱਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਚੁੱਕਿਆ - ਗਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸੰਗੀਤ - ਵਾਜਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਟੇਜ ਦੇ ਅਗਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਗੰਭੀਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ - ਵਿੱਚ ਵੀ ਭੱਦੇ ਹਾਸਪੂਰਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਵਿੱਚ - ਵਿੱਚ ਚ ਸ਼ਾਇਰੀ, ਗਜਲਾਂ ਅਤੇ ਤੁਕਬੰਦੀ ਖੂਬ ਚੱਲਦੀ ਸੀ। ਭਾਸ਼ਾ ਉਰਦੂ - ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਸੀ। ਸੰਵਾਦ ਪਦ - ਰੂਪ ਅਤੇ ਤੁਕਪੂਰਣ ਖੂਬ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਰਾਘੇਸ਼ਿਆਮ ਕਥਾਵਾਚਕ, ਨਾਰਾਇਣਪ੍ਰਸਾਦ ਬੇਤਾਬ, ਆਗਾਹਸ਼ਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ, ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਜੌਹਰ ਆਦਿ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਵੀ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਪਾਰਸੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਸਾਹਿਤਕ ਪੁਟ ਦੇਕੇ ਸੁਧਾਰਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਵਿਵਸਾਇਕ ਵ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਸੁਧਾਰ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਸ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਵਸਾਇਕ ਬਣ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਾਰਸੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਹੀਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਨਹੀਂ ਸਥਾਈ ਹੀ ਬਣ ਸਕਿਆ।

ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ

ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਰੰਭ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਕਾਲ ਦੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਇਸਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਣ ਦਾ ਅੱਛਾ ਮੌਕੇ ਮਿਲਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਹਾ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ, ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਸ਼ਰੀਗਣੇਸ਼ ਆਗਾਹਸਨ ‘ਅਮਾਨਤ’ ਲਖਨਵੀ ਦੇ ‘ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਨਾਮਕ ਗੀਤ - ਰੂਪਕ ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ‘ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਦੀ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਮੰਚੀ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਆਨੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸਟੇਜ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਨੌਟੰਕੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਵੱਲ ਦਰਸ਼ਕ ਬੈਠਦੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਖ਼ਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜਾ ਇੰਦਰ ਦਾ ਆਸਨ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨਾਲ ਵਿੱਚ ਪਰੀਆਂ ਲਈ ਕੁਰਸੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਜਿੰਦਿਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਪਰਦਾ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵਲੋਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਇੰਦਰ, ਪਰੀਆਂ ਆਦਿ ਪਾਤਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਆਕੇ ਉਥੇ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਵਾਦ ਬੋਲਕੇ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾਟਿਆਰੰਗਨ ਇੰਨਾ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਮਾਨਤ ਦੀ ‘ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਦੇ ਨਕਲ ਉੱਤੇ ਕਈ ਸਭਾਵਾਂ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ‘ਮਦਾਰੀਲਾਲ ਦੀ ਇੰਦਰ ਸਭਾ’, ‘ਦਰਿਆਈ ਇੰਦਰ ਸਭਾ’, ‘ਹਵਾਈ ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਆਦਿ। ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਜਲਿਸੇਪਰਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਡਰਾਮਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਿਰਮਿਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਟਕਾਭਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੈਰੋਡੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ‘ਬਾਂਦਰ ਸਭਾ’ ਲਿਖੀ ਸੀ।

ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਅਤੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਵਲੋਂ ਪੂਰਵ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਅਤੇ ਨਾਟ - ਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਵਸਾਇਕ ਅਤੇ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਸਾਹਿਤਕ ਯਤਨ ਤਾਂ ਹੋਏ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਿਰਮਿਤ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਸੰਨ 1850 ਈ . ਤੋਂ ਸੰਨ 1868 ਈ . ਤੱਕ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਉਦਏ ਅਤੇ ਪ੍ਚਾਰ - ਪ੍ਰਸਾਰ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਉੱਤੇ ਉਸਦਾ ਸੁਰੁਚਿਪੂਰਣ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਨਿਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਸੀ। ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਵੀ ਛੁਟਪੁਟ ਵਿਵਸਾਇਕ ਮੰਡਲੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਮਿਤ ਹੋਈ ਉੱਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੁਰੁਚਿ ਸੰਪੰਨਤਾ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਵਿਵਸਾਇਕ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੇ ਜਤਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਜੋ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਬਣੀ ਸੀ, ਪ੍ਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਜੋ ਕੰਮ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੋ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ - ਉਸ ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬੰਗਲੇ ਦੇ ਵਿਦਿਆਸੁੰਦਰ (1867) ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਵਲੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਡਰਾਮਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਨੇਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇਖੜੀਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਡਰਾਮਾ ਲਿਖਕੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਹੀ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਨੂੰ ਸੁਦ੍ਰੜ ਬਣਾਇਆ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੀਵਾ ਨਿਰੇਸ਼ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਸਿੰਘ (1846 - 1911) ਦੇ ਬ੍ਰਜਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਾਟਕ ਆਨੰਦ ਰਘੁਨੰਦਨ ਅਤੇ ਗੋਪਾਲਚੰਦਰ ਦੇ ਨਹੁਸ਼ (1841) ਨੂੰ ਅਨੇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਡਰਾਮਾ ਮੰਣਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਰੋਚਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਪਾਲਚੰਦਰ, ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਨ। ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਖਾਲਸ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਅਤੇ ਨਾਟ - ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸੰਨ 1868 ਈ . ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਡਰਾਮੇ - ਲਿਖਾਈ ਅਤੇ ਮੰਚੀਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ਰੀਗਣੇਸ਼ ਇਸ ਸਾਲ ਹੋਇਆ। ਇਸਦੇ ਪੂਰਵ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਪਰਵੇਸ਼ - ਗਮਨ, ਦ੍ਰਿਸ਼ - ਯੋਜਨਾ ਆਦਿ ਵਲੋਂ ਯੁਕਤ ਕੋਈ ਅਸਲੀ ਡਰਾਮਾ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗੋਪਾਲਚੰਦਰ ਚਿੱਤ ‘ਨਹੁਸ਼’ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਸਿੰਹ ਰਚਿਤ ‘ਆਨੰਦਰਘੁਨੰਦਨ’ ਵੀ ਸਾਰਾ ਡਰਾਮਾ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਨਹੀਂ ਪਰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਾਲਾ ਵਿਕਸਿਤ ਰੰਗ ਮੰਚ ਹੀ ਨਿਰਮਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ; ਨਾਟਿਆਰੰਗਨ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਯਤਨ ਵੀ ਹੁਣੇ ਤੱਕ ਮੁਂਬਈ ਆਦਿ ਅਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਵੀ ਹਿੰਦੀ - ਉਰਦੂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਤ ਖਿਚੜੀ ਰੂਪ ਹੀ ਸੀ। 3 ਅਪ੍ਰੈਲ, ਸੰਨ 1868 ਨੂੰ ਪਂ . ਸੀਤਲ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰਚਿਤ ‘ਜਾਨਕੀ ਮੰਗਲ’ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਅਭਿਨਏ ‘ਬਨਾਰਸ ਥਿਏਟਰ’ ਵਿੱਚ ਆਜੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਲਕਸ਼ਮਣ ਦਾ ਅਭਿਨਏ ਪਾਰਟ ਕਰਣਾ ਸੀ ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਦਿਨ ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਗਿਆ। ਲਕਸ਼ਮਣ ਦੇ ਅਭਿਨਏ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਮੌਜੂਦ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਜਵਾਨ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਦੇ ਤਾਂ ਨਾਟਿਆਯੋਜਨ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਇੱਕ - ਡੇਢ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੇਵਲ ਲਕਸ਼ਮਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਯਾਦ ਕੇ ਲਈ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ‘ਜਾਨਕੀ ਮੰਗਲ’ ਡਰਾਮਾ ਨੂੰ ਹੀ ਮਸਤਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਲਿਆ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਭਿਜਾਤਿਅ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਉੱਚ ਕੁਲ ਦੇ ਲੋਕ ਅਭਿਨਏ ਕਰਣਾ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਠਾ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੱਮਝਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਸ ਡਰਾਮਾ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਸਰਗਰਮ ਭਾਗ ਲੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾਟ - ਸਿਰਜਣ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਸੰਨ 1868 ਈ . ਵਲੋਂ ਸੰਨ 1885 ਈ . ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਸਵਲਪ ਅਤੇ ਅਤਿਅੰਤ ਵਿਅਸਤ ਜੀਵਨ ਵਲੋਂ ਬਾਕੀ 17 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਸਿਰਜਣ ਕੀਤਾ, ਅਨੇਕ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪ ਅਭਿਨਏ ਕੀਤਾ, ਅਨੇਕਰੰਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂਨਿਰਮਿਤ ਕਰਾਈਆਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਸਥਾਪਨ ਦਾ ਸਤੁਤਯ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਅਨੇਕ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਰੰਗਕਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਟ - ਸਿਰਜਣ ਅਤੇ ਅਭਿਨਏ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਸਦੁਦਯੋਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਵਲੋਂ ਕਾਸ਼ੀ, ਪ੍ਰਯਾਗ, ਕਾਨਪੁਰ ਆਦਿ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਸਥਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੁੱਝ ਰੰਗ - ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸਨ: 1. ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਵਿੱਚ ਨੇਸ਼ਨਲ ਥਿਏਟਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਆਪਣਾ ‘ਅੰਨ੍ਹੇਰ ਨਗਰੀ’ ਚੁਹਲਬਾਜ਼ੀ ਇਸ ਥਿਏਟਰ ਲਈ ਇੱਕ ਹੀ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, 2. ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ‘ਆਰਿਆ ਨਾਟ ਸਭਾ’ ਸਥਾਪਤ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਸ਼ਰੀਨਿਵਾਸਦਾਸ ਦਾ ‘ਰੰਗਧੀਰ ਪ੍ਰੇਮਮੋਹਿਨੀ’ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਰ ਅਭਿਨੀਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, 3. ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਸਾਥੀ ਪਂ . ਪ੍ਰਤਾਪਨਾਰਾਇਣ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ‘ਵੈਦਿਕੀ ਹਿੰਸਾ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਭਵਤੀ’, ‘ਸੱਚ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ’, ‘ਭਾਰਤ - ਦੁਰਦਸ਼ਾ’, ‘ਅੰਨ੍ਹੇਰ ਨਗਰੀ’ ਆਦਿ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਭਿਨਏ ਕਰਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਬਲਵਾਨ, ਡੁਮਰਾਂਵ, ਲਖਨਊ ਆਦਿ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਅਤੇ ਨਾਟ - ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਦ੍ਰੜ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ। ਪ੍ਰੇਰਨਾ - ਸਰੋਤ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਟ - ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਿੱਥੇ - ਕਿੱਥੇ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸਮਰੱਥ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਨਾਟ - ਰਚਨਾ ਦਾ ਸੂਤਰਪਾਤ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੀ ਹੀ ਨੌ - ਪ੍ਰਵਰਤਨਕਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀਭਾ ਵਲੋਂ ਹੋਇਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਵਲੋਂ ਪੂਰਵ ਨਾਟ - ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸਿਰਜਣ - ਯਤਨ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਦਾ ਉਦਭਵ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੀ ਹੀ ਲੇਖਿਨੀ ਵਲੋਂ ਹੋਇਆ। ਖ਼ੈਰ, ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਾਹਿਤਿਅ - ਵਿਧਾ ਦਾ ਅਣਹੋਂਦ ਸੀ, ਤਾਂ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਨਾਟ - ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਿੱਥੋ ਲਈ ? ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੀ ਖੋਜ ਦੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਪੁਰਾਣੇ ਭਾਰਤੀ ਨਾਟ - ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਦੀ ਸਮਸਾਮਾਇਕ ਨਾਟ ਧਾਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ - ਧਾਰਾ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਭਾਸ, ਕਾਲੀਦਾਸ, ਭਵਭੂਤੀ, ਸ਼ੂਦਰਕ ਆਦਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਮਰਿਧ ਨਾਟ - ਪਰੰਪਰਾ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਬਾਬੂ ਨੇ ਉਸ ਸਮਰਿਧ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟ - ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਨਮੁਖ ਰੱਖਿਆ। ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ - ਅਪਭਰੰਸ਼ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਰਥਾਤ ਈਸਾ ਦੀਆਂ 9ਵੀਂ - 10 ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਡਰਾਮਾ ਹਰਾਸੋਂਮੁਖ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅਪਭਰੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਾਟ - ਸਿਰਜਣ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਉੱਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਵਰਗਾ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ - ਨਾਟ - ਸਾਹਿਤ ਸੀ। ਅਤ: ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ - ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਹਰਾਸਗਾਮੀ ਪਰੰਪਰਾ ਰਹੀ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਮੁਰਾਰਿ, ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ, ਜੈ ਦੇਵ ਆਦਿ ਦੀ ਕਰਮਸ਼: ‘ਅਨਰਘਰਾਘਵ’, ‘ਬਾਲਰਾਮਾਇਣ’, ‘ਪ੍ਰਸੰਨਰਾਘਵ’ ਆਦਿ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਬਣੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਥਿਅ - ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਾ - ਚੀਜ਼ ਦਾ ਉਹ ਗਾੰਭੀਰਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਾਲਿਦਾਸ ਆਦਿ ਦੀ ਅਮਰ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਵਰਗੀ ਸ਼ੈਲੀ - ਸ਼ਿਲਪ ਦੀ ਸਰੇਸ਼ਟਤਾ ਸੀ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ - ਪੂਰਵ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਸਰਵਥਾ ਮੁਰਦਾਰ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਾਮਾਇਕ, ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਝਲਕ ਪੈਦਾ ਕੇ ਨਵੋਂਮੇਸ਼ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਪ੍ਰਾਣਤਾ ਦੀ ਯਤਨ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਾਰਤੇਂਦੁਕਾਲੀਨ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਕਥਿਅ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸ਼ੈਸ਼ਵ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਿਆ ਰਿਹਾ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਤਕਰਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਬਾਦ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਦੇ ਸਤਿਅਪ੍ਰਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗਕਰਮ ਅਤੇ ਨਾਟ - ਲਿਖਾਈ ਦੀ ਦ੍ਰੜ ਪਰੰਪਰਾ ਚੱਲੀ। ਪਰ ਸੰਨ 1885 ਈ . ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਨਿਧਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਉਤਸ਼ਾਹ ਕੁੱਝ ਮੰਦ ਪੈ ਗਿਆ। 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰੀ ਦਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਕੁੱਝ ਛੁਟਪੁਟ ਯਤਨ ਹੋਏ। ਕਈ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ, ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਯਾਗ ਦੀ ‘ਸ਼ਰੀ ਰਾਮਲੀਲਾ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀ’ ਅਤੇ ‘ਹਿੰਦੀ ਨਾਟ ਕਮੇਟੀ’, ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਜੀ ਦੇ ਭਤੀਜਿਆਂ - ਸ਼ਰੀਕ੍ਰਿਸ਼ਣਚੰਦਰ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਬਰਜਚੰਦਰ - ਦੁਆਰਾ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ‘ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀ’ ਅਤੇ ‘ਕਾਸ਼ੀ ਨਾਗਰੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀ। ’ ਇਨ੍ਹਾਂ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੇ ਜਤਨ ਨਾਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ‘ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ’, ‘ਸੱਤਵਾਦੀ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ’, ‘ਮਹਾਂਭਾਰਤ’, ‘ਸੁਭਦਰਾਹਰਣ’, ‘ਭੀਸ਼ਮਪਿਤਾਮਾ’, ‘ਬਿਲਵ ਮੰਗਲ’, ‘ਸੰਸਾਰ ਸਵਪਨ’, ‘ਕਲਜੁਗ’ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਮੰਚਨ ਹੋਇਆ। ਉੱਤੇ ਇਹ ਯਤਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕੇ। ਧਨਾਭਾਵ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ - ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਦੇ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਜਤਨ ਕਾਲਾਂਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਸੋ ਗਏ। ਇਸ ਛੁਟਪੁਟ ਕੋਸ਼ਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਭਿਨਏ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਰੰਗਮੰਚਾਨੁਕੂਲ ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ। ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਯਤਨ ਅੱਛਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਯਤਨ ਸੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਵਲਪ। ਦੂੱਜੇ, ਇਸ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗਾਂਦੋਲਨ ਵਲੋਂ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਰੰਗ ਮੰਚ ਪਾਰਸੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵਲੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਿੰਨ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ - ਉਹੀ ਪਰਦੀਆਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ, ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ - ਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਸੰਗੀ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਲੋਂ ਸੰਪੰਨ ਘੁੱਮਣ ਵਾਲੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਵਿਕਾਸ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਸੀ। ਆਵਾਜ - ਯੰਤਰ ਆਦਿ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਦੇ ਪਾਏ। ਹਾਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਪ੍ਚਾਰ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਧੱਕਾ ਲਗਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਰੰਗ ਮੰਚੀ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਏ। 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿਨੇਮੇ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨੇ ਪਾਰਸੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨੂੰ ਸਰਵਥਾ ਖ਼ਤਮ ਕੇ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਏਧਰ - ਉੱਧਰ ਨਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਰੰਗ ਮੰਚ ਕੇਵਲ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵੱਡੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਆਸ਼ਾ ਏਕਾਂਕੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਅਪਣਾਕਰ ਚੱਲਿਆ। ਇਸਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ - ਇੱਕ ਤਾਂ ਅਜੋਕਾ ਦਰਸ਼ਕ ਘੱਟ - ਵਲੋਂ - ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦੂੱਜੇ, ਆਯੋਜਕਾਂ ਲਈ ਵੀ ਵੱਡੇ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਸ਼ੋ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਇਕਾਂਕੀ ਦਾ ਸ਼ੋ ਸਰਲ ਹੈ - ਰੰਗ ਮੰਚ, ਦ੍ਰਿਸ਼ - ਵਿਧਾਨ ਆਦਿ ਇਕਾਂਕੀ ਵਿੱਚ ਸਰਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਾਤਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਤ: ਸਾਰੇ ਸ਼ਿਕਸ਼ਾਲਯੋਂ, ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਆਯੋਜਨਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਏਕਾਂਕੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਸ਼ੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਡਾ . ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ, ਉਪੇਂਦਰਨਾਥ ਅਸ਼ਕ, ਸੇਠ ਗੋਵਿੰਦ ਦਾਸ, ਜਗਦੀਸ਼ਚੰਦਰ ਮਾਥੁਰ ਆਦਿ ਸਾਡੇ ਅਨੇਕ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸੁੰਦਰ ਅਭਿਨਏ - ਲਾਭਦਾਇਕ ਇਕਾਂਕੀ ਨਾਟਕਾਂ ਅਤੇ ਲੰਮੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਨੇ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਡਰਾਮਾ ਰਚ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਰਿਧ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਅਨੇਕ ਡਰਾਮੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਕਠਿਨਾਈ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਕੁੱਝ ਕੱਟ - ਛਾਂਟ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਦੇ ਆਮ ਤੌਰ: ਸਾਰੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਭਿਨਏ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਹੋਇਆ। ਜਾਰਜ ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾ, ਇਬਸਨ ਆਦਿ ਪੱਛਮੀ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਲੋਂ ਉਪਰੋਕਤ ਪ੍ਰਸਾਦੋੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਰੰਗ ਮੰਚੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਸ੍ਰਸ਼ਟਿ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਪੂਰੇ ਡਰਾਮਾ ਵੀ ਰੰਗਮੰਚੋਂ ਵਲੋਂ ਦਿਖਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੋਏ। ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਪਾਸ਼ਚਾਤ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਸਥਾਈ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਸਰਕਾਰੀ - ਗੈਰ - ਸਰਕਾਰੀ ਜਤਨ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਵੀ ਕਈ ਗੈਰ - ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਆਰਥਕ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁਣ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਅਭਿਨਏ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲੱਗੀ ਹਨ। ਸਕੂਲਾਂ - ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਹੁਣ ਅੱਛਾ ਸ਼ੋ ਹੋਣ ਲਗਾ ਹੈ। ਅਨੇਕ ਸਮਾਜਕ - ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਸਥਾਈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਬਣੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਥਿਏਟਰ ਸੇਂਟਰ ਦੇ ਤੱਤਵਾਵਧਾਨ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ, ਬੰਬਈ, ਕਲਕੱਤਾ, ਇਲਾਹਾਬਾਦ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਬੰਗਲੌਰ, ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ ਆਦਿ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸਥਾਈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਸਥਾਪਤ ਹਨ। ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਇਸ ਵੱਲ ਸਮਰੱਥ ਧਿਆਨ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਸਰਵਭਾਸ਼ਾਈ ਰੰਗਮੰਚੋਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਿਖਾਰਨ - ਸੀ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਡਰਾਮਾ ਅਕਾਦਮੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਵੀ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਜਤਨ ਹੋਏ ਹਨ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਲਾਕਾਰ ਸਵਰਗੀਏ ਪ੍ਰਥਵੀਰਾਜ ਕਪੂਰ ਨੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਹੋਏ ਧਰਤੀ ਥਿਏਟਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਡਰਾਮਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ‘ਦੀਵਾਰ’, ‘ਗ਼ਦਾਰ’, ‘ਪਠਾਨ’, ‘ਕਲਾਕਾਰ’, ‘ਆਹੂਤੀ’ ਆਦਿ। ਪੈਸਾ ਦੀ ਨੁਕਸਾਨ ਚੁੱਕਕੇ ਵੀ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਇਸ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਉਤਸਾਹਪੂਰਵਕ ਅੱਛਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਇਨ੍ਹੇ ਯਤਨ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬੰਬਈ, ਦਿੱਲੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਸਥਾਈ ਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਰਸਤਾ ਵਿੱਚ ਕਠਿਨਾਇਆਂ ਹਨ।

ਲੋਕ ਡਰਾਮਾ

ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਯੁੱਗ ਢਲਣ ਲਗਾ ਤਦ ਚੌਦਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੋਂ ਉਂਨੀਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਨਾਟਕਾਂ (folk theatre) ਨੇ ਲਿਆ। ਅੱਜ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਡਰਾਮਾ ਭਿੰਨ - ਭਿੰਨ ਨਾਮਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। • ਜਾਤਰਾ - ਬੰਗਾਲ, ਉਡੀਸਾ, ਪੂਰਵੀ ਬਿਹਾਰ • ਤਮਾਸ਼ਾ - ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ • ਨੌਟੰਕੀ - ਜਵਾਬ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਪੰਜਾਬ • ਭਵਈ - ਗੁਜਰਾਤ • ਯਕਸ਼ਗਾਨ - ਕਰਣਾਟਕ • ਥੇਰੁਬੁੱਟੂ - ਤਮਿਲਨਾਡੁ • ਨੱਚਿਆ - ਛੱਤੀਸਗੜ