ਦਸ਼ਰਥ ਸ਼ਰਮਾ
ਦਸ਼ਰਥ ਸ਼ਰਮਾ (1903, ਚੁੱਰੂ, ਰਾਜਸਥਾਨ - 1976) ਇੱਕ ਭਾਰਤਵਿਦ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਖੇਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਘੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਉਹ 'ਭਾਸ਼ਾ ਆਚਾਰੀਆ' ਹਰਨਾਮਦੱਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਪੋਤੇ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਵਾਚਸਪਤੀ ਵਿਦਿਆਧਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਅਨੁਜ ਸਨ।
ਦਸ਼ਰਥ ਸ਼ਰਮਾ | |
|---|---|
| ਜਨਮ | 1903 |
| ਮੌਤ | 1976 |
| ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ | ਭਾਰਤੀ |
| ਅਲਮਾ ਮਾਤਰ | ਦਿੱਲੀ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲਾ |
ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ
ਸੋਧੋਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਅਰੰਭਕ ਸਿੱਖਿਆ ਚੁੱਰੂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਵਰਤਮਾਨ ਬੀ ਆਰ ਅੰਬੇਡਕਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ) ਤੋਂ ਕਰਮਵਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਲਾਧਿਸਨਾਤਕ ਪਰੀਖਿਆ ਪ੍ਰਥਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਸੋਧ ਪ੍ਰਬੰਧ 'ਅਰਲੀ ਚੁਹਾਨ ਡਾਈਨੇਸਟੀਸ' ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡੀ.ਲਿੱਟ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ।
ਵਿਦਯੋਚਤ ਕਰਮ
ਸੋਧੋ1925 ਈ. ਵਿੱਚ ਉਹ ਡੂੰਗਰ ਕਾਲਜ, ਬੀਕਾਨੇਰ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ। 1935 ਈ. ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੰਗਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤੇ ਡਾ. ਕਰਣੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਿਜੀ ਸਿੱਖਿਅਕ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ। 1944 ਵਿੱਚ ਉਹ 'ਸਾਦੁਲ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਰਿਸਰਚ' ਇੰਸਟਟਿਊਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। 1949 ਵਲੋਂ 1957 ਤੱਕ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਕਾਲਜ, ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ। 1957 ਵਿੱਚ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਰੀਡਰ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ। ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਆਪਕ ਸੰਬੰਧ ਇਤਿਹਾਸ, ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਇਸ ਸਭ ਵਿਭਾਗਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਪਾਲੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸੋਧਾਰਥੀ ਸਾਥੀ ਰੂਪ ’ਤੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਸਨ। 1959 ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਾਜਸਥਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਾਈ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੰਪਾਦਕ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ 'ਰਾਜਸਥਾਨ ਥਰੂ ਦ ਏਜਿਜ' (ਭਾਗ ਇੱਕ) ਦੇ ਰੂਪੇ ਵਿੱਚ 1966 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਈ। 1966 ਵਿੱਚ ਉਹ ਜੋਧਪੁਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਵਰੱਤਮਾਨ ਜੈਨਾਰਾਇਣ ਵਿਆਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ) ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ। ਕੁੱਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਜੋਧਪੁਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਲਾ ਸੰਕਾਏ ਦੇ ਅਦਿਸ਼ਟਾਤਾ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ। 1969 ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਾ ਵਿੱਚ ਆਰ ਪੀ ਨੋਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਨਮਾਲਾ ਦੇ ਅਨਤਰਗਤ ਸੱਤ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤੇ। ਇਹਨਾਂ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 'ਲੇਕਚਰਸ ਆਨ ਰਾਜਪੂਤ ਹਿਸਟਰੀ ਐਂਡ ਕਲਚਰ' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜੋਧਪੁਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲ ਸੇਵਾ ਨਿਵ੍ਰੱਤੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਹ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਚਿਅਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਟਾਨ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। 1967 ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੰਡੀਅਨ ਹਿਸਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਖੰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ ਅਤੇ 1969 ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਹਿਸਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਉਦੈਪੁਰ ਆਧਿਵੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸਭਾਪਤੀ ਰਹੇ।
ਗ੍ਰੰਥਕਾਰਿਤਾ
ਸੋਧੋਡਾ. ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ ਪੰਜ ਸੌ ਲੇਖ ਇਤਿਹਾਸ ਤਥਾ ਸਾਹਿਤ ਸਬੰਧਤ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਿਖੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਸੌ ਤੋਂ ਅਧਿਕ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਡਾ ਦਸ਼ਰਥ ਸ਼ਰਮਾ ਲੇਖ ਸੰਗ੍ਰਿਹ (ਪ੍ਰਥਮ ਭਾਗ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦੇ. ਏਂ. ਸ੍ਰੀਮਾਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਇੱਕ ਲੇਖ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਸੋਧ ਕਾਰਜ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਸ਼ਰਮਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਰਵਾਧਿਕ ਸੋਦ ਕਾਰਜ ਰਾਜਪੂਤਕਾਲ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਰਿਹਾ। 1959 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ 'ਅਰਲੀ ਚੌਹਾਨ ਡਾਈਨੇਸਟੀਸ' ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਥਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਪੁਸਤਕ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਚਾਲੁਕੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਚੌਹਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਸਪਰਧਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੁਹੰਮਦ ਘੋਰੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਆਕਰਮਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਮਗਤੀ ਅਤੇ ਨਿਪੁਣ ਸੇਨਾਨੀਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਰ ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ਾਸ਼ਕੋਂ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦਾ ਆਭਾਵ ਸੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਉਤਰਾਰਧ ਵਿੱਚ ਚੁਹਾਨ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਵਿਅਵਿਅਸਥਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। 'ਲੇਕਚਰਸ ਆਨ ਰਾਜਪੂਤ ਹਿਸਟਰੀ ਐਂਡ ਕਲਚਰ' ਵਿੱਚ ਡਾ. ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀਹਾਰ ਰਘੂਬੰਸ਼ੀ ਲਕਸ਼ਮਣ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਹਾਰਾਂ ਦਾ ਗੁਰਜਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਡਾ. ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰੋਥਾਨ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਰਾਣਾ ਕੁੰਭਾ ਤਥਾ ਰਾਵ ਜੋਧੇ ਦੇ ਸ਼ਾਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਵਿਵਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਵਿਖਿਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ 800-1000 ਈ. ਦੇ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸ਼ਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ 'ਥਰੂ ਦ ਏਜਿਜ' (ਪ੍ਰਥਮ ਭਾਗ) ਵਿੱਚ ਡਾ. ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਪ੍ਰਥਮਵਇਸ ਸਮਾਂ ਤੋਂ ਅੱਲਾਉੱਦੀਨ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਤੱਕ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਸਤੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਪ੍ਰਥਮ ਭਾਗ ਡਾ. ਸਤਿਅਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸ੍ਰੀਵਾਸਤਵ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਲੋੜ ਆਵੱਸ਼ਿਅਕਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਵਿਰਤਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸੰਨ 701 ਈ. ਤੋਂ 1316 ਈ. ਦਾ ਸੰਪੂਰਣ ਭਾਗ ਡਾ. ਸ਼ਰਮਾ ਦੁਆਰਾ ਲਿਪਿਬੱਧ ਹੈ। ਡਾ. ਸ਼ਰਮਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਨ 701 ਈ. ਤੋਂ ਬਾਦ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਉਦਭਵ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਯੁੱਗ ਦਾ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮਲੇਛਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਆਕਰਮਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤਯੁਤਰ ਪ੍ਰਤੀਹਾਰਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਤੀਹਾਰਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ਚਾਤ ਚੌਹਾਨ, ਤੋਮਰ ਅਤੇ ਗਾਹਡਵਾਲਾਂ ਨੇ ਗਜਨੀ ਦੇ ਆਕਰਮਕਾਰੀਆਂ ਦਾ 1192 ਈ. ਤੱਕ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਡਾ. ਸ਼ਰਮਾ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਪਰਾਜੈ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ, ਭਾਰਤੀ ਵਿਆਮੰਡਲ, ਸ਼ਾਸਤਰਧਰਮ ਦਾ ਅਭਿਮਾਨ, ਆਕਰਮਕਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕੱਟਰਪੰਥੀ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਬੋਧੀ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪ੍ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ। ਸਮਰਾਟ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਯੁੱਗ ਆਪਕ ਚੌਥਾ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ। 'ਅਰਲੀ ਚੌਹਾਨ ਡਾਈਨੇਸਟੀਸ' ਅਤੇ 'ਰਾਜਸਥਾਨ ਥਰੂ ਦ ਏਜਿਜ' ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜਾ ਅਪੂਰਣ ਰਿਹਾ ਗਿਆ ਉਸ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।