ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਲੋਹ-ਥੰਮ੍ਹ

ਅਲੌਹ ਖੰਭਾ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਤੁਬ ਮੀਨਾਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਥੰਮ੍ਹ ਹੈ। ਇਹ ਅਪਨੇਆਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਧਾਤੁਕਰਮ ਦੀ ਪਰਾਕਾਸ਼ਠਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਹੀ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਰਾਜਾ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤਿਅ (ਰਾਜ 375-413) ਵਲੋਂ ਉਸਾਰੀ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਗਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਹੋਸਕਦਾ ਏ 912 ਈਪੂ ਵਿੱਚ। ਖੰਭਾ ਦੀ ਉਂਚਾਈ ਲਗਭਗ ਸੱਤ ਮੀਟਰ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੂ ਵ ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਤੇਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ ਨੇ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਕੇ ਕੁਤੁਬ ਮੀਨਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਅਲੌਹ-ਥੰਮ੍ਹ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕਰੀਬ 98 % ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣੇ ਤੱਕ ਜੰਗ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਹੈ। ਲਗਭਗ 16000 ਵਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਾਲਾਂ ਵਲੋਂ ਇਹ ਖੁੱਲੇ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸਦੀਆਂ ਵਲੋਂ ਸਾਰੇ ਮੌਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਅਚੱਲ ਖਡ਼ਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਸ ਵਿੱਚ ਜੰਗ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ, ਇਹ ਗੱਲ ਦੁਨੀਆ ਲਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਇਸ ਖੰਭੇ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ, ਇਹ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਥੰਮ੍ਹ ਉੱਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਜੋ ਖੁਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਨੂੰ ਧਵਜ ਖੰਭੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖਡ਼ਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਚੰਦਰਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਮਿਤ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਸਨੂੰ ਧਵਜ ਖੰਭੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖਡ਼ਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਗਰੁੜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਣ ਹੇਤੁ ਇਸਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਗਰੁੜ ਖੰਭਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। 1050 ਵਿੱਚ ਇਹ ਖੰਭਾ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਨੰਗਪਾਲ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਖੰਭਾ ਦੀ ਉਚਾਈ 735. 5 ਵਲੋਂ. ਮੀ. ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਲੋਂ 50 ਸੇਮੀ. ਹੇਠਾਂ ਹੈ। 45 ਵਲੋਂ. ਮੀ. ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਪੱਥਰ ਦਾ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ। ਇਸ ਖੰਭਾ ਦਾ ਘੇਰਾ 41. 6 ਵਲੋਂ. ਮੀ. ਹੇਠਾਂ ਹੈ ਅਤੇ 30. 4 ਵਲੋਂ. ਮੀ. ਉੱਤੇ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਉੱਤੇ ਗਰੁੜ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਹੋਵੇਗੀ। ਖੰਭਾ ਦਾ ਕੁਲ ਭਾਰ 6096 ਕਿ. ਗਰਿਆ. ਹੈ। 1961 ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਰਾਸਾਇਨਿਕ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਲੋਂ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਇਹ ਖੰਭਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਇਸਪਾਤ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜੋਕੇ ਇਸਪਾਤ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤਤਵ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰਸਾਇਨ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਡਾ. ਬੀ. ਬੀ. ਲਾਲ ਇਸ ਸਿੱਟਾ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਖੰਭਾ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਗਰਮ ਲੋਹੇ ਦੇ 20-30 ਕਿੱਲੋ ਨੂੰ ਟੁਕੜੋਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਲੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਥਕੇਵੇਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਥੰਮ੍ਹ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਹੋਈ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਸੋਲਾਂਹ ਸੌ ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਗਰਮ ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁਕੜੋਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੀ ਉਕਤ ਤਕਨੀਕ ਵੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੂਰੇ ਅਲੌਹ ਥੰਮ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੀ ਜੋੜ ਕਿਤੇ ਵੀ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਸੋਲਾਂਹ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਵਲੋਂ ਖੁੱਲੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਸਦੇ ਉਂਜ ਦੇ ਉਂਜ ਬਣੇ ਰਹਿਣ (ਜੰਗ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣ) ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਗਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਫਾਸਫੋਰਸ ਦੀ ਜਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਸਲਫਰ ਅਤੇ ਮੈਂਗਨੀਜ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸਲਗ ਦੀ ਜਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਇਕੱਲੇ ਅਤੇ ਸਾਮੂਹਕ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਜੰਗ ਰੋਕਣ ਵਾਲਾ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ 50 ਵਲੋਂ 600 ਮਾਇਕਰੋਨ ਮੋਟੀ (ਇੱਕ ਮਾਇਕਰੋਨ ਯਾਨਿ 1 ਮਿ. ਮੀ. ਦਾ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰਵਾਂ ਹਿੱਸਾ) ਆਕਸਾਇਡ ਦੀ ਤਹਿ ਵੀ ਖੰਭਾ ਨੂੰ ਜੰਗ ਵਲੋਂ ਬਚਾਤੀ ਹੈ।

ਅਲੌਹ ਖੰਭਾ

ਲਿਖਤੀ ਲਿਪੀ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ

ਅਲੌਹ ਖੰਭਾ ਉੱਤੇ ਲਿਖਤੀ ਚਿੰਨ