ਦੇਵ ਪਰਿਆਗ
ਦੇਵ ਪਰਿਆਗ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਨਗਰ ਹੈ। ਇਹ ਅਲਕਨੰਦਾ ਅਤੇ ਭਗੀਰਥੀ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਗਮ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਗਮ ਥਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗੰਗਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਸਮੁੰਦਰ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ 1500 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਸ਼ਹਿਰ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਤੋਂ ਸੜਕ ਰਸਤੇ ਦੁਆਰਾ 70 ਕਿ ਮੀ ਉੱਤੇ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਦੇ ਪੰਜ ਪ੍ਰਯਾਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਰਾਜਾ ਭਗੀਰਥ ਨੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ (ਗੰਗਾ) ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਉੱਤਰਨ ਨੂੰ ਰਾਜੀ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ 33 ਕਰੋੜ ਦੇਵੀ -ਦੇਵਤਾ ਵੀ ਗੰਗਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਵਰਗ ਵਲੋਂ ਉਤਰੇ। ਤਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਦੇਵ ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਜੋ ਗੰਗਾ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਹੈ। ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਅਲਕਨੰਦਾ ਦੇ ਸੰਗਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਥੋਂ ਪਵਿਤਰ ਨਦੀ ਗੰਗਾ ਦਾ ਉਦਭਵ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਹ ਨਦੀ ਗੰਗਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
| ਪੰਜ ਪਰਿਆਗ |
|---|
 ਦੇਵ ਪਰਿਆਗ |
  ਰੁਦਰ ਪਰਿਆਗ • ਕਰਣ ਪਰਿਆਗ |
  ਨੰਦ ਪਰਿਆਗ • ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪਰਿਆਗ |
ਗੜਵਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੰਨਤ ਅਨੁਸਾਰ ਭਗੀਰਥੀ ਨਦੀ ਨੂੰ ਸੱਸ ਅਤੇ ਅਲਕਨੰਦਾ ਨਦੀ ਨੂੰ ਬਹੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖਿੱਚ ਵਿੱਚ ਸੰਗਮ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਰਘੂਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਘੂਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਸ਼ੈਲੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਹੈ। ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਲੋਂ ਪਰਿਪੂਰਣ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦਾ ਸੌਂਦਰਿਆ ਅਦਵਿਤੀਏ ਹੈ। ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਡੰਡਾ ਨਾਗਰਾਜ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਚੰਦਰਵਦਨੀ ਮੰਦਿਰ ਵੀ ਦਰਸ਼ਨੀ ਹਨ। ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਨੂੰ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਖੇਤਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕੌਵੇ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਜੋ ਦੀ ਇੱਕ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ
ਸੋਧੋਮਾਨਤਾਨੁਸਾਰ ਇੱਥੇ ਦੇਵਸ਼ਰਮਾ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਤਪੱਸਵੀ ਨੇ ਕਰੜੀ ਤਪਸਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਪਿਆ। ਪ੍ਰਯਾਗ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਗਮ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਵ. ਆਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਪੰ. ਚਕਰਧਰ ਜੋਸ਼ੀ ਨਾਮਕ ਜੋਤਿਸ਼ਵਿਦ ਅਤੇ ਖਗੋਲਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾ ਗ੍ਰਹਸਥਾਨ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਨਕਸ਼ਤਰ ਵੇਧਸ਼ਾਲਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਵੇਧਸ਼ਾਲਾ ਦਸ਼ਰਥਾਂਚਲ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਨਿਕਟਸਥ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਵੇਧਸ਼ਾਲਾ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਦੂਰਬੀਨਾਂ (ਟੇਲੀਸਕੋਪ) ਨਾਲ ਸੁਸੱਜਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਖਗੋਲਸ਼ਾਸਤਰ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭੰਡਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ 1677 ਈ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ 3000 ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਬੰਧਤ ਪਾਂਡੁਲਿਪੀਆਂ ਸਾਂਭੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੱਗਰੀ ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਘੜੀ, ਪਾਣੀ ਘੜੀ ਅਤੇ ਧਰੁਵ ਘੜੀ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕ ਯੰਤਰ ਅਤੇ ਸਮੱਗਰੀ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਲਖਾਇਕ ਹਨ। ਡਾ. ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਜੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਆਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਸਕਰ ਜੋਸ਼ੀ (ਗੁਰੁਜੀ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ) ਵੇਧਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰਭਾਰੀ ਅਤੇ ਰੱਖਿਅਕ ਹਨ।
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਦਰਭ
ਸੋਧੋਰਾਮਾਇਣ ਵਿੱਚ ਲੰਕਾ ਫਤਹਿ ਉੱਪਰੰਤ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਦੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਉੱਤੇ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਧੋਬੀ ਨੇ ਮਾਤਾ ਸੀਤਾ ਦੀ ਨਾਪਾਕੀ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੀਤਾ ਜੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਮਣ ਜੀ ਨੂੰ ਸੀਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਆਉਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਤਦ ਲਕਸ਼ਮਣ ਜੀ ਸੀਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਸਵਰਗ ਦੇ ਰਿਸ਼ਿਕੇਸ਼ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਤਪੋਵਨ ਵਿੱਚ ਛੱਡਕੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਲਕਸ਼ਮਣ ਜੀ ਨੇ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਹ ਸਥਾਨ ਦੇਵ ਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੀ 4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅੱਗੇ ਪੁਰਾਣੇ ਬਦਰੀਨਾਥ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀਤਾ ਵਿਦਾ ਪੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੀ ਸੀਤਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਹੇਤੁ ਕੁਟਿਆ ਬਣਾਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਸੀਤਾ ਕੁਟੀਆ ਜਾਂ ਸੀਤਾ ਸੈਂਣ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਲੋਕ ਕਾਲਾਂਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਇੱਥੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਤੇ ਜਾ ਕੇ ਬਸ ਗਏ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਦੇ ਬਾਵੁਲਕਰ ਲੋਕ ਸੀਤਾ ਜੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਮੁਛਿਆਲੀ ਲੈ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਉੱਤੇ ਸੀਤਾ ਜੀ ਦਾ ਮੰਦਿਰ ਬਣਾ ਕੇ ਅੱਜ ਵੀ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਾਸ ਵਿੱਚ ਸੀਤਾ ਜੀ ਇਥੋਂ ਬਾਲਮੀਕਿ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਆਧੁਨਿਕ ਕੋਟ ਮਹਾਦੇਵ ਚੱਲੀ ਗਈ। ਤਰੇਤਾ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣ ਭਰਾਤਾਵਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਦ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਅਯੋਧਯਾ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਕਰ ਕੇ ਰਾਮ ਬ੍ਰਹਮਾ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਨਿਵਾਰਣਾਰਥ ਸੀਤਾ ਜੀ, ਲਕਸ਼ਮਣ ਜੀ ਸਹਿਤ ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਅਲਕਨੰਦਾ ਗੰਗਾ ਦੇ ਸੰਗਮ ਉੱਤੇ ਤਪਸਿਆ ਕਰਨ ਆਏ ਸਨ। ਇਸ ਦਾ ਚਰਚਾ ਕੇਦਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿੱਥੇ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦਾ ਅਲਕਨੰਦਾ ਨਾਲ ਸੰਗਮ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸੀਤਾ-ਲਕਸ਼ਮਣ ਸਹਿਤ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮਚੰਦਰ ਜੀ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਉਸ ਤੀਰਥ ਦੇ ਸਮਾਨ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਤੀਰਥ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਸ਼ਰਥਾਤਮਜ ਰਾਮਚੰਦਰ ਜੀ ਦਾ ਲਕਸ਼ਮਣ ਸਹਿਤ ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਆਉਣ ਦਾ ਚਰਚਾ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਮਚੰਦਰ ਜੀ ਦੇ ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਆਉਣ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੇਸ਼ਵਰ ਲਿੰਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਚਰਚਾ ਹੈ।
ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਵਲੋਂ ਅੱਗੇ ਸ਼ੀਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਰਾਮਚੰਦਰ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿੱਤ ਸਹਸਤਰ ਕਮਲ ਪੁਸ਼ਪਾਂ ਵਲੋਂ ਕਮਲੇਸ਼ਵਰ ਮਹਾਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਣ ਦਾ ਵਰਣਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਮਾਇਣ ਵਿੱਚ ਸੀਤਾ ਜੀ ਦੇ ਦੂੱਜੇ ਬਨਵਾਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਰਾਮਚੰਦਰ ਜੀ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਨੁਸਾਰ ਲਕਸ਼ਮਣ ਦੁਆਰਾ ਸੀਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਤਪੋਵਨ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਆਉਣ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੜਵਾਲ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਦੋ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਤਪੋਵਨ ਹੈ ਇੱਕ ਜੋਸ਼ੀਮਠ ਵਲੋਂ ਸਾਤ ਮੀਲ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਨੀਤੀ ਰਸਤਾ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਤਪੋਵਨ ਹੈ। ਕੇਦਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ ਰਾਮਚੰਦਰ ਜੀ ਦਾ ਸੀਤਾ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਮਣ ਜੀ ਸਹਿਤ ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਪਧਾਰਨੇ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆਕੀ
ਸੋਧੋਅਲਕਨੰਦਾ ਨਦੀ ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਸਤੋਪੰਥ ਅਤੇ ਭਾਗੀਰਥ ਕਾਰਕ ਹਿਮਨਦਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਕੇ ਇਸ ਪ੍ਰਯਾਗ ਨੂੰ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ। ਨਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਲਸਰੋਤ ਗੌਮੁਖ ਵਿੱਚ ਗੰਗੋਤਰੀ ਹਿਮਨਦ ਦੇ ਅੰਤ ਵਲੋਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਅੰਸ਼ ਖਾਟਲਿੰਗ ਹਿਮਨਦ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੀ ਔਸਤ ਉੱਚਾਈ 830 ਮੀਟਰ (2, 723 ਫੀਟ) ਹੈ। 2001 ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ [ 6 ] ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ ਦੀ ਕੁਲ ਜਨਸੰਖਿਆ 2144 ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 52 % ਪੁਰੁਸ਼: ਅਤੇ 48 % ਇਸਤਰੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਦੀ ਔਸਤ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 77 % ਹੈ, ਜੋ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 59. 5 ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜਿਆਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੁਰਖ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 82 % ਅਤੇ ਤੀਵੀਂ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 72 % ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੀ ਕੁਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚੋਂ 13 % 6 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਸਬਾ ਬਦਰੀਨਾਥ ਧਾਮ ਦੇ ਪੰਡਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਹੈ।