ਨੰਗਬੀਜੀ ਬੂਟਾ

ਨੰਗਬੀਜੀ ਬੂਟੇ ਜਾਂ ਜਿਮਨੋਸਪਰਮ ਬੀਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੂਟਿਆਂ ਦਾ ਗਰੁੱਪ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਬੀਜ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਨਪਣ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਛੋਟੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਜਾਂ ਸ਼ੰਕੂਆਂ ਵਿੱਚ ਨੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹਾਲਤ ਫੁੱਲਦਾਰ ਬੂਟਿਆਂ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਅਕਸਰ ਫਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਕੇ ਪਣਪਦੇ ਹਨ। ਨੰਗਬੀਜੀ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਿਸਾਲ ਕੋਣਧਾਰੀ ਰੁੱਖ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਚੀੜ, ਤਾਲਿਸਪਤਰ(ਯੂ), ਪ੍ਰਸਰਲ(ਸਪ੍ਰੂਸ), ਸਨੋਬਰ(ਫਰ) ਅਤੇ ਦਿਉਦਾਰ(ਸੀਡਰ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਜਿਮਨੋਸਪਰਮ Temporal range: 370–0 Ma PreЄ Є O S D C P T J K Pg N ਡਿਵੌਨੀ - ਹਾਲੀਆ
ਅੱਡ ਅੱਡ ਨੰਗਬੀਜੀ ਬੂਟੇ
Scientific classification
Kingdom:	Plantae
Subkingdom:	Embryophyta
(unranked):	Gymnospermae(paraphyletic)
Divisions
Pinophyta(or Coniferophyta) - Conifers Ginkgophyta - Ginkgo Cycadophyta - Cycads Gnetophyta - Gnetum, Ephedra, Welwitschia

Encephalartos sclavoi cone, about 30 cm long

ਸਾਇਕਾਡੋਫਾਇਟਾ

ਟੇਰਿਡੋਰਪਰਮੇਲੀਜ ਜਾਂ ਸਾਇਕਾਡੋਫਿਲਿਕੇਲੀ

ਇਸ ਗਣ ਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਣਵਾਲੇ ਬੂਟੇ ਭੂਵੈਗਿਆਨਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਕਾਰਬਨੀ (Carboniforous) ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, ਲਗਭਗ ੨੫ ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਵਲੋਂ ਵੀ ਪੂਰਵ ਦੇ ਜਮਾਣ ਵਿੱਚ, ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਗਣ ਦੇ ਬੂਟੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਫਰਨ ਸੱਮਝੇ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੀਜ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟੈਰਿਡੋਸਪਰਮ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲਗਾ। ਪੁਰਾਜੀਵ ਕਲਪ ਦੇ ਟੇਰਿਡੋਸਪਰਮ ਤਿੰਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਗਏ ਹਨ-

(੧) ਲਿਜਿਨਾਪਟੇਰਿਡੇਸਿਈ(Lyginopteridaceae),(੨) ਮੇਡੁਲੋਜੇਸਿਈ (Medullosaceae) ਅਤੇ ਕੈਲਾਮੋਪਿਟਿਏ ਸਿਈ (Calamopiteyaceae)।

ਲਿਜਿਨਾਪਟੇਰਿਡੇਸਿਈ ਦੀ ਮੁੱਖ ਜਾਤੀ ਕਾਲਿਮਾਟੋਥੀਕਾ ਹਾਨਿੰਗਘਾਂਸੀ (Calymmatotheca hoeninghansi) ਹੈ। ਇਸਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਲਿਜਿਨਾਪਟੇਰਿਸ (Lyginopteris) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਸੇਂਟੀਮੀਟਰ ਮੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਅੰਦਰ ਮੱਜਾ (pith) ਵਿੱਚ ਕਾਲੇ ਕੜੇ ਊਤਕ ਗੁੱਛੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਕਲੇਰਾਟਿਕ ਨੇਸਟ (Sclerotic nest) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਬਾਹਰਲਾ ਵਲਕੁਟ (cortex) ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਮੋਟੇ ਅਤੇ ਪਤਲੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਤਨਾਂ ਵਲੋਂ ਨਿਕਲਨੇਵਾਲੀ ਪੱਤੀਆਂ ਦੇ ਡੰਠਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੁੰਡ ਰੋਮ (capitate hair) ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਲਗਨੇਵਾਲੇ ਬੀਜ ਮੁੱਖਤ: ਲੈਜਿਨੋਸਟੋਮਾ ਲੋਮੇਕਸਾਇ (Lagenostoma lomaxi) ਕਹਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਛੋਟੇ ਗੋਲੇ (ਅੱਧਾ ਸੇਂਟੀਮੀਟਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ) ਸਰੂਪ ਦੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਗਕਣ ਇੱਕ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਫਲਾਸਕ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦਾ ਭਾਗ, ਜਿਨੂੰ ਲੈਜਿਨੋਸਟੋਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅਧਿਆਵਰਣ (integument) ਅਤੇ ਬੀਜਾਂਡਕਾਏ (nucellus) ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਬੀਜ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੌਲੇ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦੀ ਪਿਆਲਿਕਾ (cupule) ਵਲੋਂ ਘਿਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਪਿਆਲਿਕਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੁੰਡ ਰੋਮ, ਜਿਵੇਂ ਤਣ ਅਤੇ ਪੱਤੀਆਂ ਦੇ ਡੰਠਲ ਉੱਤੇ ਉੱਗਦੇ ਸਨ, ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਕੋਨੋਸਟੋਮਾ (Conostoma) ਅਤੇ ਫਾਇਸੋਸਟੋਮਾ (Physostoma) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਲੈਜਿਨਾਪਟੇਰਿਸ ਦੇ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਪੁੰਜ (poller bearing organ) ਨੂੰ ਕਰਾਸੋਥੀਕਾ (Crossotheca) ਅਤੇ ਟਿਲੈਂਜਿਅਮ (Telangium) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਰਾਸੋਥੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹੇਠਲੇ ਭਾਗ ਚੌੜੇ ਅਤੇ ਉੱਤੇ ਦੇ ਪਤਲੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਟਹਣੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਪੱਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਰੂਪ ਉੱਤੇ, ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕੰਡੇ ਵਲੋਂ ਦੋ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਲਮਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਟਿਲੈਂਜਿਅਮ ਵਿੱਚ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਉੱਤੇ ਦੇ ਵੱਲ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਨਵੀਂ ਖੋਜ ਦੁਆਰਾ ਲਿਜਿਨਾਪਟੇਰਿਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਤਣ ਵੀ ਪਾਏ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕੈਲਿਸਟੋਫਾਇਟਾਨ (Callistophyton), ਸਰਾਪ ਫਿਏਸਟਰਮ (Schopfiastrum), ਜਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਲੋਂ ਜਾਣਾ ਹੋਇਆ ਹੇਟੇਰੈਂਜਿਅਮ (Heterangium)। ਇਸ ਸਾਰੇ ਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰਲਾ ਵਲਕੁਟ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਸਕਲੇਰੇਨਕਾਇਮੇਟਸ (sclerenchymatous) ਧਾਗੇ (strands) ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਡੁਲੋਜੇਸਿਈ (Medullosaceae) ਦਾ ਮੁੱਖ ਪੌਧਾ ਮੇਡੁਲੋਜਾ (Medullosa) ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਅਨੇਕਾਨੇਕ ਜਾਤੀਆਂ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸਨ। ਮੇਡੁਲੋਜਾ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਤਣ ਬਹੁਰੂਪੀ (polystelic) ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਟਿਵਾਰਟ (Stewart) ਅਤੇ ਡੇਲਿਵੋਰਿਅਸ (Delevoryas) ਨੇ ਸੰਨ ੧੯੫੬ ਵਿੱਚ ਮੇਡੁਲਾਜਾ ਦੇ ਬੂਟੇ ਦੇ ਭੱਜਿਆ ਨੂੰ ਜੋੜਕੇ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਬੂਟੇ ਦਾ ਸਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਨੂੰ ਮੇਡੁਲੋਜਾ ਨੋਇ (Medullosa noei) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੌਧਾ ਲਗਭਗ ੧੫ ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਤਣ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਭਾਗ ਵਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸੀ ਜੜੇਂ ਨਿਕਲਦੀ ਸਨ। ਮੇਡੁਲੋਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਦੇ ਪੁੰਜ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਾਏ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਡਾਲਿਰੋਥੀਕਾ (Dolerotheca), ਵਹਿਟਲੇਸਿਆ (Whittleseya), ਕੋਡੋਨੋਥੀਕਾ (Codonotheca), ਆਲੇਕੋਥੀਕਾ (Aulacotheca) ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਖੋਜ ਗੋਲਡੇਨਬਰਜਿਆ (Goldenbergia)। ਡਾਲਿਰੋਥੀਕਾ ਇੱਕ ਘੰਟੀ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਕੰਡੇ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਾਗਪੁੰਜ ਲੰਮਾਈ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉੱਤੇ ਦਾ ਭਾਗ ਦੰਦੇਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕੋਡੋਨੋਥੀਕਾ ਵਿੱਚ ਉੱਤੇ ਦਾ ਦਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੋਕੇ, ਉਂਗਲ ਕੀਤੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਚਾ ਨਿਕਲਿਆ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੇਡੁਲੋਜਾ ਦੇ ਬੀਜ ਲੰਬੇ ਗੋਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਬੀਜਗਣ ਟਰਾਇਗੋਨੋਕਾਰਪੇਲੀਜ (Trigonocarpales) ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਟਰਾਇਗੋਨੋਕਾਰਪਸ (Trigonocorpus) ਮੁੱਖ ਹੈ। ਹੋਰ ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ: ਪੈਕੀਟੇਸਟਾ (Pachytesta) ਅਤੇ ਸਟੀਫੈਨੋਸਪਰਮਮ (Stephanospermum)। ਕੈਲਾਮੋਪਿਟਿਏਸਿਈ (Calamopityaceae) ਕੁਲ ਅਜਿਹੇ ਤਨਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਲੋਂ ਬਣਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਟੇਰਿਡੋਸਪਰਮਸ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖਤ: ਸੱਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਣ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਲਾਮੋਪਿਟਿਸ (Calamopitys), ਸਟੀਨੋਮਾਇਲਾਨ (Sphenoxylon) ਜਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਨ। ਮੀਸੋਜੋਇਕ ਟੇਰਿਡੋਸਪਰਮ (Mesozoic pteridosperm) ਦੇ ਬੂਟੇ ਪੇਲਟੈਂਸਪਰਮੇਸਿਈ (Peltaspermaceae) ਅਤੇ ਕੋਰਿਸਟੋਸਪਰਮੇਸਿਈ (Corystospermaceae) ਕੁਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ੬ ਕਰੋੜ ਵਲੋਂ ੧੮ ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਉੱਗਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਹਿੰਦ ਖੂਹੰਦ ਕੋਇਲੇ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਚਿਹਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਮੁੱਖ ਬੂਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ: ਲੇਪਿਡਾਪਟੇਰਿਸ (Lepidopteris), ਉਂਕੋਮੇਸਿਆ (Umkomasia), ਪਾਇਲੋਫੋਰੋਸਪਰਮਮ (Pilophorospermum), ਸਪਰਮੈਟੋਕੋਡਾਨ (Spermatocodon), ਟੇਰੂਚੁਸ (Pteruchus), ਜੁਬੇਰਿਆ (Zuberia) ਇਤਆਦਿ। ਟੇਰਿਡੋਸਪਰਮੇਂਲੀਜ ਵਲੋਂ ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਕੁਲ ਕਾਇਟੋਨਿਏਸੀ (Caytoniaceae) ਨੂੰ ਵੀ ਗਣ ਦਾ ਪਦ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਕਾਇਟੋਨਿਏਲੀਜ (Caytoniales) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਬੂਟੇ ਕਾਇਟੋਨਿਆ (Caytonia) ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਆਵ੍ਰਤਬੀਜ ਸੱਮਝਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਫਿਰ ਜਿਆਦਾ ਅਨੁਸੰਧਾਨ ਉੱਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਵ੍ਰਤਬੀਜ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸਦੇ ਤਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਟੁਕੜਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਜਿਨੂੰ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੱਤੀ ਨੂੰ ਸੈਜਿਨਾਪਟੇਰਿਸ (Sagenopteris) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਵਲੋਂ ਚਾਰ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੱਤੀ ਦੀਸ਼ਿਰਾਵਾਂਜਾਲ ਵਰਗਾ ਸਰੂਪ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਧਰੋਂ (stomata) ਦੇ ਕੰਡੇ ਦੇ ਕੋਸ਼ ਹੈਪਲੋਕੀਲਿਕ (haplocheilic) ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰਾਗਕਣ ਚਾਰ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਦੇ ਗੁੱਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਟੋਨੈਂਥਸ (Caytonanthus) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰਾਗਕਣ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹਵਾ ਭਰੇ, ਫੂਲੇ, ਬੈਲੂਨ ਜਿਵੇਂ ਸਰੂਪ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬੀਜ ਦੀ ਫਲ ਵਲੋਂ ਤੁਲਣਾ ਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੋਲ ਸਰੂਪ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਕਈ ਬੀਜਾਂਡ (ovules) ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਬੇਨੀਟਿਟੇਲੀਜ ਜਾਂ ਸਾਇਕਾਡਿਆਇਡੇਲੀਜ (Bennettitales or Cycadeoidales)ਗਣ

ਇਸਨ੍ਹੂੰ ਦੋ ਕੁਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:

• (੧) ਵਿਲਿਅਮਸੋਨਿਏਸਿਈ (Williamsoniaecae)ਅਤੇ;
• (੨) ਸਾਇਕਾਡਿਆਇਡੇਸਿਈ (Cycadeoidaceae)

ਬਿਲਿਅਮਸੋਨਿਏਸਿਈ ਕੁਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਮਝਿਆ ਹੋਇਆ ਪੌਧਾ ਵਿਲਿਅਮਸੋਨਿਆ ਸੀਵਾਰਡਿਆਨਾ (Williamsonia sewardiana) ਦਾ ਰੂਪਕਰਣ (reconstruction) ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਵ . ਬੀਰਬਲ ਸਾਹਿਨੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਤਣ ਨੂੰ ਬਕਲੈਂਡਿਆ ਇੰਡਿਕਾ (Bucklandia indica) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਲੋਂ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਨਿਕਲਦੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਨਨ ਹੇਤੁ ਅੰਗ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮੁੱਖ ਤਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਖਾ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਵੱਡੀ ਪੱਤੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨੂੰ ਟਾਇਲੋਫਿਲਮ ਕਟਚੇਨਸੀ (Tilophyllum cutchense) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਫੁਲ ਵੀ ਇਸ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਲਿਅਮਸੋਨਿਆ ਸਕਾਟਿਕਾ (Williamsonia scotica) ਅਤੇ ਵਿਲਿਅਮ ਸਪੇਕਟੇਬਿਲਿਸ (W . spectabilis), ਵਿਲਿਅਮ ਸੈਂਟੇਲੇਂਸਿਸ (W . santalensis) ਇਤਆਦਿ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਿਲਿਅਮਸੋਨਿਏਲਾ (Williamsoniella) ਨਾਮਕ ਬੂਟੇ ਦਾ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਇਕਾਡਿਆਇਡੇਸੀ ਕੁਲ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਸਾਇਕਾਡਿਆਇਡਿਆ (Cycadeoidea), ਜਿਨੂੰ ਬੇਨੀਟਿਟਸ (Bennettitus) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਪਾਏ ਜਾਣਵਾਲੇ ਇਸ ਬੂਟੇ ਦਾ ਫਾਸਿਲ ਸਜਾਵਟ ਲਈ ਕਮਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਤਣ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਨੱਕਾਸ਼ੀਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪ੍ਰਜਨਨਹੇਤੁ ਅੰਗ ਵਿਵਿਧ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਜਿਹਾ . ਵੀਲੈਂਡੀ (C . wielandi), ਜਿਹਾ . ਇਨਜੇਂਸ (C . ingens), ਜਿਹਾ . ਡਕੋਟੇਨਸਿਸ (C dacotensis), ਇਤਆਦਿ ਮੁੱਖ ਸਪੋਰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਗ ਸਨ। ਇਸ ਕੁਲ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਧਰਂ ਸਿੰਡਿਟੋਕੀਲਿਕ (syndetocheilic) ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਥ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਵਿਵ੍ਰਤਬੀਜ ਦੇ ਹੋਰ ਬੂਟੀਆਂ ਵਲੋਂ ਭਿੰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਵ੍ਰਤਬੀਜ ਦੇ ਬੂਟੀਆਂ ਵਲੋਂ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗਣ ਦੇ ਵੀ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਹੀ ਲੁਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੈ। ਇਹ ਲਗਭਗ ੨੦ ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਸਾਇਕਡੇਲੀਜ

ਸਾਇਕਡੇਲੀਜ ਗਣ ਦੇ ਨੌਂ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਸਭ ਲੁਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਕੱਲ ਪਾਏ ਜਾਣਵਾਲੇ ਸਾਇਕੈਂਡ (cycad) ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪੂਰਵਾਰਧ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਚਾਰ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਵਿੱਚ। ਪੂਰਵ ਦੇ ਵੰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਇਕਸ ਸਰਵਵਿਆਪੀ ਹੈ। ਇਹ ਛੋਟਾ ਮੋਟਾ ਤਾੜ ਵਰਗਾ ਪੌਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਪੱਤੀਆਂ ਇੱਕ ਝੁੰਡ ਵਿੱਚ ਤਣ ਦੇ ਉੱਤੇ ਵਲੋਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੱਤੀਆਂ ਪ੍ਰਜਨਨਵਾਲੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੋਰ ਚਾਰ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਕਰੋਜੇਮਿਆ (Macrozamia) ਦੀ ਕੁਲ ੧੪ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬੋਵੀਨਿਆ (Bowenia) ਦੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਜਾਤੀ ਆਸਟਰੇਲਿਆ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਏਨਸਿਫੈਲਾਰਟਸ (Encephalortos) ਅਤੇ ਸਟੈਨਜੀਰਿਆ (Stangeria) ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣਵਾਲੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵਿੱਚ ਜੇਮਿਆ (Zamia) ਜਿਆਦਾ ਫੈਲਿਆ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਅਤਪਿਕਤ ਮਾਇਕਰੋਸਾਇਕਸ (Microcycas) ਸਿਰਫ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਕਿਊਬਾ, ਸਿਰੈਟਾਜੇਮਿਆ (Ceratozamia) ਅਤੇ ਡਿਊਨ (Dioon) ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਵੰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਨੇਵਾਲਾ ਸਾਇਕਸ ਦਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ। ਸਾਇਕਸ ਭਾਰਤ, ਚੀਨ, ਜਾਪਾਨ, ਆਸਟਰੇਲਿਆ ਅਤੇ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ: ਅਤੇਬਾਟਿਕਾਵਾਂਵਿੱਚ ਉੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਮੁੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਸਾਇਕਸ ਪੇਕਟਿਨੇਟਾ (Cycaspectinata), ਜਿਹਾ . ਸਰਸਿਨੇਲਿਸ (C . circinalis), ਜਿਹਾ . ਰਿਵੋਲਿਊਟਾ (C . revoluta), ਇਤਆਦਿ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਤਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੱਤੀ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਮੀਟਰ ਲੰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬੂਟੇ ਵਲੋਂ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜੜ, ਜਿਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਲਾਭ ਮੂਲ (Coralloid root) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਜੜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਗੋਲਾਈ ਵਿੱਚ ਹਰੇ, ਨੀਲੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤਣ ਮੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੜੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਸ ਤਨਾਂ ਦੇ ਵਲਕੁਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਲੋਂ ਸਾਬੂਦਾਨਾ ਬਨਾਨੇਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਸਾਬੂਦਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੱਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੜਣ ਵਾਲੀ ਨਲਿਕਾ ਜੋੜੇ ਵਿੱਚ ਥੰਮ੍ਹ ਵਲੋਂ ਨਿਕਲ ਕਰ ਡੰਠਲ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਈ ਸੰਵਹਨ ਪੂਲ (vascular bundle) ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੱਤੀਆਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਵਲੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੈਂਚੀਆਂ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ। ਰਧਰਂ ਸਿਰਫ ਹੇਠਲੇ ਭਾਗ ਹੀ ਵਿੱਚ ਵੜੀ ਹੋਈ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਜਨਨ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੋਣ (cone) ਜਾਂ ਸ਼ੰਕੁ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲਘੂ ਬੀਜਾਣੁ (microspore) ਪੈਦਾ ਕਰਨਵਾਲੇ ਮਾਇਕਰੋਸਪੋਰੋਫਿਲ ਦੇ ਮਿਲਣ ਵਲੋਂ ਨਰ ਕੋਣ, ਜਾਂ ਨਰ ਸ਼ੰਕੁ (male cone ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਬੀਜਾਂਡ (ovule) ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਬੀਜਾਣੁਵਰਣ (megasporophyll) ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਮਾਦਾ ਕੋਣ (female cone), ਜਾਂ ਮਾਦਾ ਸ਼ੰਕੁ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਕੁਲ ਬਨਸਪਤੀ ਜਗਤ ਦੇ ਬੀਜਾਂਡ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਬੀਜਾਂਡ ਸਾਇਕਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਵਰਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤਹਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬੀਜਾਂਡਕਾਏ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕੋਦਭਿਦ (female gametophyte) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਤਰੀਧਾਨੀ (archegonium) ਉੱਤੇ ਦੇ ਵੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਾਗਕਣ ਬੀਜਾਂਡਦਵਾਰ (micraphyle) ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਲੋਂ ਹੋਕੇ, ਪਰਾਗਕਕਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਰਭਧਾਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੀਜ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਪਰਾਗਕਣ ਵਲੋਂ ਦੋ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ (sperm) ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪਕਸ਼ਮਾਭਿਕਾ (cilia) ਦੁਆਰਾ ਤੈਰਦੇ ਹਨ। ਪੇਂਟਾਗਜਿਲੇਲੀਜ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਰਗ ਹੈ ਜੋ ਸਾਇਕਾਡੋਫਾਇਟਾ ਅਤੇ ਕੋਨੀਫੇਰੋਫਾਇਟਾ ਦੋਨਾਂ ਵਲੋਂ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸਨੂੰ ਇੱਥੇ ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਨਾਂ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੁਣ ਗਣ ਦੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗਣ ਦੀ ਖੋਜ ਭਾਰਤੀ ਵਨਸਪਤੀਸ਼ਾਸਤਰੀ ਆਚਾਰਿਆ ਬੀਰਬਲ ਸਾਹਿਨੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਣਵਾਲੇ ਬੂਟੀਆਂ, ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਫਾਸਿਲ ਬਿਹਾਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਪੱਥਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਬੇ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਤਣ ਨੂੰ ਪੇਂਟੋਜਾਇਲਾਨ (Pentoxylon) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਈ ਸੇਂਟੀਮੀਟਰ ਮੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਰੰਭ (stoles) ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਦੇ ਹੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਨਿਪਾਨਿਆ ਗਰਾਮ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਤਨਾ ਨਿਪਾਨਯੋਜਾਇਲਾਨ (Nipanioxylon) ਵੀ ਇਸ ਗਣ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬੂਟੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਨੂੰ ਨਿਪਾਨਯੋਫਿਲਮ (Nipaniophyllum) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਚੌੜੇ ਕਮਰਕੱਸੇ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਰੰਭ ਆਵ੍ਰਤਬੀਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਨਡਿਟੋਕੀਲਿਕ (syndetocheilic) ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੀਜ ਦੀ ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਪਾਈ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਨੋਕੋਨਾਇਟਿਸ ਕਾੰਪੈਕਟਮ (Carnoconites compactum) ਅਤੇ ਦਾ . ਲੈਕਸਮ (C . laxum) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬੀਜ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੱਤਰ ਇਤਆਦਿ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ। ਨਰ ਫੁਲ ਨੂੰ ਸਹਾਨਿਆ (Sahania) ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।