ਬਰਾਏਓਫਾਇਟਾ

ਬਰਾਏਓਫਾਇਟਾ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ:Bryophyta) ਬਨਸਪਤੀ ਜਗਤ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਵਰਗ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹਰ ਭੂਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਤੋ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨੀ ਆਮਤੌਰ : ਇੱਕ ਮਤ ਦੇ ਹੀ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਵਰਗ ਹਰੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਮਤ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਿਸੇ ਫਾਸਿਲ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ ਹੈ। ਬੂਟੀਆਂ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਬਰਾਏਓਫਾਇਟਾ ਦਾ ਸਥਾਨ ਸ਼ੈਵਾਲ (Algae) ਅਤੇ ਪਟੇਰਿਡੋਫਾਇਟਾ (Pteridophyta) ਦੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ 900 ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਅਤੇ 23, 000 ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ।

ਬਰਾਏਓਫਾਇਟਾ ਵਰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਬੂਟਾ

ਵਰਗੀਕਰਨ

ਬਰਾਔਫਾਇਟਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ:(1) ਹਿਪੈਟਿਸੀ (Hepatica) ਅਤੇ (2) ਮਸਾਇ (Musci); ਪਰ ਵੀਹਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਐਂਥੋਸਿਰੋਟੇਲੀਜ (Anthocerotales) ਨੂੰ ਹਿਪੈਟਿਸੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਇੱਕ ਆਜਾਦ ਉਪਵਰਗ ਐਂਥੋਸਿਰੋਟੀ (Anthocerotae) ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣ ਲਗਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਬਰਾਏਓਫਾਇਟਾ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਉਪਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹਨ:

• ਹਿਪੈਟਿਸੀ ਜਾਂ ਹਿਪੈਟਿਕਾਪਸਿਡਾ (Hepaticopsida),
• ਐਂਥੋਸਿਰੋਟੀ, ਜਾਂ ਐਂਥੋਸਿਰੋਟਾਪਸਿਡਾ (Anthocerotopsida) ਅਤੇ
• ਮਸਾਇ (Musci) ਜਾਂ ਬਰਾਇਆਪਸਿਡਾ (Bryopsida)

ਹਿਪੈਟਿਕਾਪਸਿਡਾ

ਇਸਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ 225 ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਅਤੇ 8, 500 ਜਾਤੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਉਪਵਰਗ ਵਿੱਚ ਯੁਗਮਕੋਦਭਿਦ (Gametophyte) ਚਪਟਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਠਾਧਾਰੀ ਰੂਪ ਤੋਂ ਵਿਭੇਦਿਤ (dorsiventrally differentiated) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਤਣ ਅਤੇ ਪੱਤੀਆਂ ਵਰਗੇ ਸਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬੂਟੇ ਦੇ ਚਾਪ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਅੰਦਰ ਦੇ ਊਤਕ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਊਤਕ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭਿੰਨ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਚਪਟੇ ਹਿਪੈਟਿਸੀ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਭਾਗ ਤੋਂ, ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਜਾਂ ਚੱਟਾਨ ਤੋਂ ਲਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਤਲੇ ਬਾਲ ਜਿਵੇਂ ਮੂਲਾਭਾਸ ਜਾਂ ਮੂਲਾਭਾਸ (rhizoid) ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਲਵਣ ਸੋਖਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਬੈਂਗਨੀ ਰੰਗ ਦੇ ਸ਼ਲਕਪਤਰ (scales) ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਬੂਟੇ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਜਕੜ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਉਪਵਰਗ ਨੂੰ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਨ:

1. ਸਫੀਰੋਕਾਰਪੇਲੀਜ (Sphaerocarpales),
2. ਮਾਕੈਂੰਸ਼ਿਏਲੀਜ (Marchantiales),
3. ਜੰਗਰਮੈਨਿਏਲੀਜ (Jungermanniales) ਅਤੇ
4. ਕੈਲੋਬਰਿਏਲੀਜ (Calobryales)

(1.)ਸਫੀਰੋਕਾਰਪੇਲੀਜ ਗਣ ਵਿੱਚ ਦੋ ਕੁਲ ਹਨ:

• ਸਫੀਰੋਕਾਰਪੇਸੀਈ(Sphaerocarpaceae), ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਸਫੀਰੋਕਾਰਪਸ (Sphaerocarpus) ਅਤੇ ਜੀਓਥੈਲਸ (Geothallus) ਹਨ। ਇਹ ਦਵਿਪਾਰਸ਼ਵ ਸਮਮਿਤ (bilaterally symmetrical) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
• ਰਿਅਲੇਸੀ (Riellaceae) ਕੁਲ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਹੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਰਿਅਲਾ (Riella) ਹੈ, ਜਿਸਦੀ 27 ਜਾਤੀਆਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ: ਰਿ .ਇੰਡਿਕਾ (R.indica) ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਰਿ.ਵਿਸ਼ਵਨਾਥੀ (R.vishwanathii), ਜੋ ਚਕਿਆ ਦੇ ਕੋਲ ਲਤੀਫਸ਼ਾਹ ਝੀਲ (ਜਿਲਾ ਵਾਰਾਣਸੀ) ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੇਵਲ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

(2.)ਮਾਰਕੈਂਲਸ਼ਿਏਲੀਜ - ਇਹ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਗਣ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਪਟੇ ਬੂਟੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਉੱਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਤੇ ਦੇ ਊਤਕ ਹਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮੁੱਖਤ: ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਊਤਕ ਤਿਆਰ ਭੋਜਨ ਢੇਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਗਣ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 30 ਜਾਂ 32 ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਅਤੇ ਲੱਗਭੱਗ 400 ਜਾਤੀਆਂ ਪਾਈ ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਕੁਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹਨ। ਇਹ ਕੁਲ ਹਨ:

• ਰਕਸਿਐਸੀਈ (Ricciaceae),
• ਕਾਰਸਿਨਿਏਸੀਈ (Corsiniaceae),
• ਟਾਰ ਜਿਓਨਿਏਸੀਈ (Targioniaceae),
• ਮਾਨੋਕਲਿਏਸੀਈ (Monocleaceae) ਅਤੇ
• ਮਾਰਕੇਂਸ਼ਿਏਸੀਈ (Marchantiacae)

ਮੁੱਖ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਰਿਕਸਿਆ (Riccia) ਅਤੇ ਮਾਰਕੇਂਸ਼ਿਆ (Marchantia), ਟਾਰਜਿਓਨਿਆ (Targionia), ਆਦਿ ਹਨ । ਰਿਕਸਿਆ ਦੀ ਕਰੀਬ 130 ਜਾਤੀਆਂ ਨਮ ਭੂਮੀ, ਦਰਖਤ ਦੇ ਤਣ, ਚਟਾਨਾਂ, ਇਤਆਦਿ ਉੱਤੇ ਉੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਇੱਕ ਜਾਤੀ ਰਿ.ਫਲੂਇਟੈਂਸ (R.fluitans) ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਿਕਸਿਆ ਦੀ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਰਿ. ਹਿਮਾਲਏਂਸਿਸ (R.himalayensis) 9, 000 ਫੁੱਟ ਅਤੇ ਰਿ.ਰੋਬਸਟਾ (R.robusta) ਤਾਂ 13, 000 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ਤੱਕ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਜਾਤੀਆਂ ਜਾਂ ਵੰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਲੈਂਗਿਕ ਅਤੇ ਅਲੈਂਗਿਕ ਪ੍ਰਜਨਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਾਰਕੇਂਸ਼ਿਆ (Marchantia) ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਤੇ, ਮੁੱਖਤ: ਹਿਮਾਲਾ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ, ਪਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਤਾਂ ਨਾਮ ਹੀ ਮਾਰਕੇਂਸ਼ਿਆ ਨੇਪਾਲੇਨਾਸਿਸ ਅਤੇ ਮਾ. ਸਿਮਲਾਨਾ ਹੈ । ਮਾਰਕੇਂੰਸ਼ਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪਿਆਲੀ ਵਰਗਾ ਜੇਮਾ ਕਪ (Gemma Cup) ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਜੇਮਾ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਜਨਨ ਦੇ ਕਾਰਜ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ।

(3.) ਜੰਗਰਮੈਗਿਏਲੀਜ (Gungermanniales) ਲੱਗਭੱਗ 190 ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਅਤੇ 8, 000 ਜਾਤੀਆਂ ਇੱਕ ਗਣ ਹੈ। ਇਹ ਬੂਟੇ ਸਾਰਾ ਗਰਮ ਅਤੇ ਜਿਆਦਾ ਵਰਸ਼ਾਵਾਲੇ ਭੂਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਤਣ ਅਤੇ ਪੱਤੀਆਂ ਵਲੋਂ ਯੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੰਗਰਮੈਨਿਏਲੀਜ ਨੂੰ ਦੋ ਉਪਗਣੋਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: ਮੇਟਸਜੀਰਿਨੀਈ (Metzgerineae) ਜਾਂ ਐਨੇਏਕਰੋਗਾਇਨਸ ਜੰਗਰਮੈਨਿਏਲੀਜ (Anaehrogynous jungermanniales) ਅਤੇ ਜੰਗਰਮੈਨਿਨੀਈ (Gungermannineae) ਜਾਂ ਏਕਰੋਗਾਇਨਸ ਜੰਗਰਮੈਨਿਏਲੀਜ (Achrogynous Jngermanniales):

ਮੇਟਸਜੀਰਿਨੀਈ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ 20 ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਜਾਂ ਛੇ ਕੁਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬੂਟੇ ਪੇਲਿਆ ( Pellia ) , ਰਿਕਾਰਡਿਆ ਦੀ ਲੱਗਭੱਗ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਜਾਤੀਆਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਰੰਗ ਵੀ ਬਹੁਤ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੰਗਰਮੈਨੀਨੀਈ ਦੇ ਹਰ ਬੂਟੇ ਪੱਤੀਉਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲੱਗਭੱਗ 180 ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਅਤੇ 7 , 500 ਜਾਤੀਆਂ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬੂਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ : ਪੋਰੇਲਾ ਜਾਂ ਮੈਡੋਥੀਕਾ ( Porella or Madotheca ) , ਫਰੁਲਾਨਿਆ ( Frullania ) , ਸ਼ਿਫਨੇਰਿਆ ( Schiffneria ) , ਸੇਫਾਲੋਜਿਏਲਾ ( Cephaloziella ) , ਇਤਆਦਿ । ਪੋਰੇਲਾ ਦੀ ਲੱਗਭੱਗ 180 ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ 21 ਹਿਮਾਲਾ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਉੱਗਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ