ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਪਰਵਾਰ ਦੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ
ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਪਰਵਾਰ ਦੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਲਿਖਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਉਸ ਪਰਵਾਰ ਨਾਲ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਰਵਜ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਲਿਪੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੱਖਣ ਏਸ਼ੀਆ, ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮਧ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਲਿਖਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮੀ - ਆਧਾਰਿਤ ਲਿਪੀ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਿਪੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਇੰਡੋ - ਯੂਰਪੀ, ਚੀਨੀ – ਤਿੱਬਤੀ, ਮੰਗੋਲਿਆਈ, ਦਰਾਵਿੜੀ, ਆਸਟਰੋ - ਏਸ਼ੀਆਈ, ਆਸਟਰੋਨੇਸ਼ੀਆਈ, ਤਾਈ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਰੀਆਈ ਵਿੱਚ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਆਧੁਨਿਕ ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੁਕਤ ਅੱਖਰ ਕਰਮਾਂਕਨ ਉੱਤੇ ਵੀ ਦਿਸਦਾ ਹੈ।
ਇਤਹਾਸ
ਸੋਧੋਬ੍ਰਾਹਮੀ - ਆਧਾਰਿਤ ਲਿਪੀਆਂ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਉਪਜੀਆਂ ਹਨ। ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਲਿਪੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ, ਸ਼੍ਰੀ ਲੰਕਾ ਵਿੱਚ ਅਨੁਰਾਧਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਿਨਹਲ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਕੁੱਝ ਭੰਜਿਤ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਚੌਥੀ ਜਾਂ ਪੰਜਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਤਮਿਲ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਵੀ ਭੱਟਿਪ੍ਰੋਲੁ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਂ ਮਿਲੇ ਹਨ।
ਗੁਪਤ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉੱਤਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਲਿਪੀ ਆਈ, ਅਤੇ ਮਧਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲਿਖਾਵਟਾਂ ਦੀ ਜਨਨੀ ਬਣੀ, ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧਮ, ਸ਼ਾਰਦਾ ਅਤੇ ਨਾਗਰੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ।
ਸਿੱਧਮ (ਕਾਂਜੀ: 悉曇, ਆਧੁਨਿਕ ਜਾਪਾਨੀ ਉੱਚਾਰਣ: ਸ਼ਿੱਤਨ) ਲਿਪੀ ਬੋਧੀ ਧਰਮ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਨਿਯਮ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਪਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧਮ ਸੁਲੇਖ ਦੀ ਕਲਾ ਕਾਇਮ ਹੈ।
ਦੱਖਣ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਵਲੋਂ ਗਰੰਥ ਲਿਪੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲਿਪੀਆਂ ਦੀ ਉਪਜ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਦੱਖਣਪੂਰਵ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਕਈ ਲਿਪੀਆਂ ਬਣੀਆਂ।
ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਭੱਟਿਪ੍ਰੋਲੁ ਬੋਧੀ ਧਰਮ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ, ਇਥੋਂ ਬੋਧੀ ਧਰਮ ਪੂਰਵੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ। ਆਧੁਨਿਕ ਤੇਲੁਗੁ ਲਿਪੀ ਭੱਟਿਪ੍ਰੋਲੁ ਲਿਪੀ ਜਾਂ ਕੰਨੜ - ਤੇਲੁਗੁ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਹੀ ਜਨਿਤ ਹੈ, ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕੰਨੜ ਲਿਪੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਕੰਨੜ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ
ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਛੋਟੇ ਬਦਲਾ ਹੋਏ, ਉਸ ਤੋਂ ਜੋ ਲਿਪੀ ਬਣੀ ਉਸਨੂੰ ਹੁਣ ਤਮਿਲ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿਤੇ ਘੱਟ ਅੱਖਰ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵਲੋਂ ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਜਾਂ ਸਘੋਸ਼ ਵਿਅੰਜਨ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗਰੰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਵੇੱਟੁळਤੁ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੋਇਆ ਜੋ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਮਲਯਾਲਮ ਲਿਪੀ ਵਰਗੀ ਵਿੱਖਦੀ ਹੈ। 19ਵੀਂ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਬਦਲਾ ਹੋਏ ਤਾਂਕਿ ਛਪਾਈ ਅਤੇ ਟੰਕਣ ਲਈ ਸਹੂਲਤ ਰਹੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਕਾਲੀ ਲਿਪੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ।
ਗੇਰੀ ਲੇਡਯਾਰਡ ਨੇ ਪਰਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਹਾਂਗੁਲ ਲਿਪੀ, ਜੋ ਕੋਰੀਆਈ ਲਿਖਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਮੰਗੋਲ ਫਗਸਪਾ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਉਪਜੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਤਿੱਬਤੀ ਦੇ ਜਰੀਏ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਪਰਵਾਰ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ
ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ, ਜੋ ਹਰ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:
- ਹਰੇਕ ਵਿਅੰਜਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਤਰਨਿਹਿਤ ਅ ਦਾ ਸਵਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਬੰਗਾਲੀ, ਉੜਿਆ, ਅਤੇ ਅਸਮਿਆ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉੱਚਾਰਣ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਓ ਦਾ ਸਵਰ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਸਵਰ ਇਸ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਅੰਤਰਨਿਹਿਤ ਸਵਰ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਿਰਾਮ / ਹੰਲਤ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਹਰ ਸਵਰ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਹਨ, ਇੱਕ ਆਜਾਦ ਰੂਪ, ਅਰਥਾਤ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਅੰਜਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਨਿਰਭਰ ਰੂਪ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲਿਪੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ, ਨਿਰਭਰ ਰੂਪ ਮੂਲ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ, ਸੱਜੇ, ਉੱਤੇ, ਹੇਠਾਂ, ਜਾਂ ਸੱਜੇ- ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਤਰਫ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
- ਵਿਅੰਜਨ (ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿੱਚ 5 ਤੱਕ) ਜੁੜ ਕੇ ਸੰਯੁਕਤ ਅੱਖਰ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਰ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਅੱਖਰਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਿਹਨਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
- ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਸਵਰ ਦਾ ਅਨੁਨਾਸਿਕੀਕਰਣ ਅਤੇ ਸਘੋਸ਼ੀਕਰਣ ਵੀ ਵੱਖ ਚਿਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੰਗਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਪਰੰਪਰਕ ਕ੍ਰਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ: ਸਵਰ, ਕੰਠਸਥ ਵਿਅੰਜਨ, ਤਾਲਵੀ ਵਿਅੰਜਨ, ਮੂਰਧਨੀ ਵਿਅੰਜਨ, ਦੰਤੀ ਵਿਅੰਜਨ, ਹੋਠੀ ਵਿਅੰਜਨ, ਅੰਤ:ਸਥ ਵਿਅੰਜਨ, ਊਸ਼ਮ ਵਿਅੰਜਨ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਅੰਜਨ। ਹਰ ਵਿਅੰਜਨ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਵਿਅੰਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਘੋਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ ਲਈ), ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਨੁਨਾਸਿਕ ਵਿਅੰਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।