ਰਾਮਗੁਪਤ

ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤੀਜੀ ਤੋਂ ਪੰਜਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੁਪਤ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਪਾਟਲੀਪੁਤਰ ਸੀ ਜੋ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪਟਨੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ।ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕ ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ (IAST: राम-गुप्ता; r.c. 4ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ), ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗੁਪਤਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮਰਾਟ ਸੀ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਟੁਕੜੇ, ਹੋਰ ਸਾਹਿਤਕ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਧਰੁਵਦੇਵੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ: ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੂਜੇ ਨੇ ਸ਼ਾਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਧਰੁਵਦੇਵੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਧਿਕਾਰਤ ਗੁਪਤ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਰਾਮਗੁਪਤਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤਮ ਕਥਾ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਬਾਰੇ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਹੋਰ ਸਰੋਤ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਸਰੋਤ ਰਾਮਗੁਪਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਾਟਕ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇ। ਗੁਪਤ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਅਤੇ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੱਭੇ ਗਏ ਤਿੰਨ ਅਣਡਿੱਠੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ, ਰਾਮਗੁਪਤ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਰਾਜੇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ: ਇਹ ਰਾਮਗੁਪਤ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਸਮਰਾਟ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੋਜੇ ਗਏ ਕੁਝ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਰਾਮਗੁਪਤ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸਤਰੋਤ

ਰਾਮਗੁਪਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਗੁਪਤ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਅਧਿਕਾਰਤ ਗੁਪਤਾ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਮੁੰਦਰਗੁਪਤ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੂਜਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਰਾਣੀ ਧਰੁਵਦੇਵੀ ਸੀ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਰਾਮਗੁਪਤ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੂਰਵਜ ਨਹੀਂ ਸੀ।[1]

ਰਾਮਗੁਪਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕ ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤਮ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ ਹੁਣ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਟੁਕੜੇ ਹੋਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਚੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਐਪੀਗ੍ਰਾਫਿਕ ਸਰੋਤ ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਕਥਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਨਾਮ ਨਾਲ ਰਾਮਗੁਪਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ (ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤ § ਇਤਿਹਾਸ ਦੇਖੋ)।

1923 ਵਿੱਚ, ਸਿਲਵੇਨ ਲੇਵੀ ਅਤੇ ਆਰ. ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤ ਤੋਂ ਸਰਸਵਤੀ ਦੇ ਨਿਚੋੜ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਮਗੁਪਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਗਈ। ਲੇਵੀ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ। ਹੋਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਰ ਡੀ ਬੈਨਰਜੀ ਅਤੇ ਹੈਨਰੀ ਹੇਰਾਸ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਰਾਮਗੁਪਤ ਨੂੰ ਕਾਲਪਨਿਕ ਪਾਤਰ ਵਜੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਵਾਧੂ ਸਾਹਿਤਕ ਸਬੂਤ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਸਨ, ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਭਵਿੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰੇਗਾ।ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਕੇ.ਡੀ. ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਜਪਾਈ, ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੱਭੇ ਗਏ ਕੁਝ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਰਾਮਗੁਪਤ ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਦੂਸਰੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡੀ.ਸੀ. ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਦੁਰਜਨਪੁਰ ਵਿਖੇ ਮਹਾਰਾਜਾਧੀਰਾਜਾ ਰਾਮਗੁਪਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਤਿੰਨ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਮਿਲੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤਮ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਰਾਜੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵੇਖੋ)।

ਰਾਜ

ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਟੁਕੜਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹਾਇਕ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ, ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਦਵਾਨ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਾਮਗੁਪਤ ਗੁਪਤ ਸਮਰਾਟ ਸਮੁੰਦਰਗੁਪਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸੀ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਮਗੁਪਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਧਰੁਵ-ਦੇਵੀ (ਜਾਂ ਧਰੁਵ-ਸਵਾਮਿਨੀ) ਨੂੰ ਸਾਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਰਾਣੀ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਭੋਜ ਦੇ ਸ਼੍ਰਿੰਗਾਰਾ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਦੱਸੇ ਗਏ ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤਮ ਮਾਰਗ ਅਨੁਸਾਰ ਅਲੀਪੁਰਾ ਵਿਖੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਡੇਰਾ ਸੀ। ਬਾਣੇ ਦਾ ਹਰਸ਼-ਚਰਿਤ ਸਥਾਨ ਨੂੰ "ਅਰਿਪੁਰਾ" (ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ") ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ; ਹਰਸ਼-ਚਰਿਤ ਦੀ ਇੱਕ ਖਰੜੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ "ਨਲੀਨਾਪੁਰਾ" ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਾਮਗੁਪਤਾ ਦੇ "ਸ਼ਕ" (IAST: Śaka) ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਪਛਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ: ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵੀ.ਵੀ. ਮਿਰਾਸ਼ੀ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੁਸ਼ਾਨ ਰਾਜੇ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰਗੁਪਤ ਦੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਥੰਮ੍ਹ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ "ਦੇਵਪੁੱਤਰ-ਸ਼ਾਹੀ-ਸ਼ਾਨੁਸ਼ਾਹੀ" ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਏ.ਐਸ. ਅਲਟੇਕਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਕਿਦਾਰਾ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਪੀਰੋ ਨਾਲ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਲਟੇਕਰ ਨੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੀਰੋ ਨੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਰਾਮਗੁਪਤਾ ਨੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਵਧਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਜੈਨ ਮੂਰਤੀ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ (ਹੇਠਾਂ #Inscriptions ਦੇਖੋ), ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਤੇਜ ਰਾਮ ਸ਼ਰਮਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਾਮਗੁਪਤਾ ਨੇ ਸ਼ਾਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੁਆਰਾ ਅਪਮਾਨਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਇਦ "ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ" ਅਪਣਾਈ ਹੈ, ਜੋ ਜੈਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦੇ ਝੁਕਾਅ ਨੂੰ ਦਰਸਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਰਾਮਗੁਪਤ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਧਰੁਵਦੇਵੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਗੁਪਤ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਰਾਣੀ ਵਜੋਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸਿਕਤਾ

ਵਿਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਾਮਗੁਪਤਾ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਮਿਲੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਕਿ ਰਾਮਗੁਪਤਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨੁਕਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਤ ਹੈ: ਰਾਮਗੁਪਤ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੱਭੇ ਗਏ ਹਨ (ਹੇਠਾਂ ਦੇਖੋ)। ਇਹ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਰਾਮਗੁਪਤ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਰਾਜੇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾਧੀਰਾਜਾ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਖਿਤਾਬ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ 4ਵੀਂ-5ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੀ ਗੁਪਤ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਜੋ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਾਮਗੁਪਤ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਪਤ ਸਮਰਾਟ ਸੀ। ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤਮ ਨਾਟਕ ਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਧਰੁਵਦੇਵ ਅਤੇ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਸਤੀਆਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਪਤਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਰਾਟ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਧਰੁਵਦੇਵੀ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਮੋਹਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਗੋਵਿੰਦਗੁਪਤ ਦੀ ਮਾਂ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਮੁੰਦਰਗੁਪਤ ਦੇ ਇਰਾਨ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਰਾਣੀ ਦੱਤਾ-ਦੇਵੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਪੋਤਰੇ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਨੂੰ ਕੂੜਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ, ਚੰਦਰਗੁਪਤ II ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਮਥੁਰਾ ਪੱਥਰ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਸਕੰਦਗੁਪਤ ਦੇ ਭਟਾਰੀ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ "ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ" ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਟਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਦੱਸਣ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਕਈ ਹਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ (ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤਮ § ਇਤਿਹਾਸਿਕਤਾ ਦੇਖੋ) ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤਮ ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ ਕਿੱਸੇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸਰੋਤ ਨਾਟਕ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸਲਈ, ਨਾਟਕ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ

ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਜੋ ਵਿਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੁਰਜਨਪੁਰਾ (ਜਾਂ ਦੁਰਜਨਪੁਰਾ) ਵਿਖੇ ਲੱਭੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਮਹਾਰਾਜਾਧੀਰਾਜਾ ਰਾਮਗੁਪਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਮੂਰਤੀ 'ਤੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੁਕਸਾਨੇ ਗਏ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਦੁਆਰਾ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੁਕਸਾਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਕਾਰ ਜੀ.ਐਸ. ਗਾਈ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਪਤ ਲਿਪੀ ਦੀ ਅਖੌਤੀ ਦੱਖਣੀ ਜਾਂ ਪੱਛਮੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ,ਵਰਣਮਾਲਾ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮੁੰਦਰਗੁਪਤ (ਜੋ ਰਾਮਗੁਪਤ ਦਾ ਪੂਰਵਗਾਮੀ ਸੀ) ਅਤੇ ਸਾਂਚੀ ਦੇ ਇਰਾਨ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਦੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ-ਜੁਲਦੀ ਹੈ। ਚੰਦਰਗੁਪਤ II ਦਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ (ਜੋ ਰਾਮਗੁਪਤ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ)। ਮੱਧਮ 'i' ਅੱਖਰ ਸਾਂਚੀ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਅੱਖਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਅੱਖਰ ਤੀਸਰੀ ਸਦੀ ਦੇ ਨੰਦਸਾ-ਯੁਪਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਰਗੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ, ਰਾਮਗੁਪਤ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।