ਰੁਕਮਾਬਾਈ
ਰੁਕਮਾਬਾਈ ਜਾਂ ਰਕਮਾਬਾਈ (1864-1955), ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨਾਰੀ ਸੀ ਜੋ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਿਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਨਾਰੀ ਡਾਕਟਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਏਜ ਆਫ ਕਾਂਸੇਂਟ ਐਕਟ, 1891 ਕਨੂੰਨ ਬਣਿਆ। ਉਹ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਂਨੀ ਸਾਲ ਦੇ ਦੁਲਹੇ ਦਾਦਾਜੀ ਭਿਕਾਜੀ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਪਣੀ ਵਿਧਵਾ ਮਾਤਾ ਜੈਅੰਤੀਬਾਈ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਰਹੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਤਦ ਸਹਾਇਕ ਸਰਜਨ ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਦਾਦਾਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨੇ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਤਰੇਏ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸਦੇ ਇਸ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ 1884 ਤੋਂ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਲੜੀ ਚੱਲੀ, ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਚਰਚਾ ਹੋਈ। ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਨਾਰੀ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ। ਉਸਦੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਕਟਰੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਲੰਦਨ ਸਕੂਲ ਆਫ ਮੈਡੀਸਨ ਵਿੱਚ ਭੇਜਣ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਇੱਕ ਫੰਡ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਗਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਨਾਰੀ ਡਾਕਟਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ (ਆਨੰਦੀਬਾਈ ਜੋਸ਼ੀ ਦੇ ਬਾਅਦ) ਬਣਕੇ 1895 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਪਰਤੀ, ਅਤੇ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੀ।
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ
ਸੋਧੋਰੁਖਮਾਬਾਈ ਦਾ ਜਨਮ ਜਨਾਰਦਨ ਪਾਂਡੁਰੰਗ ਅਤੇ ਜੈਅੰਤੀਬਾਈ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਸੁਤਾਰੀਆਂ (ਸੁਤਾਰ) ਦੇ ਸਮੁਦਾਏ ਤੋਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਜਨਾਰਦਨ ਪਾਂਡੁਰੰਗ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਜੈਅੰਤੀਬਾਈ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ, ਜੋ ਤਦ ਕੇਵਲ ਅੱਠ ਬਰਸ਼ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਗਿਆਰਾਂ ਦੀ ਹੋਈ, ਤਦ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦਾਦਾਜੀ ਭਿਕਾਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਉਂਨੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੈਅੰਤੀਬਾਈ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਧੁਰ, ਡਾ. ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ ਲੇਕਿਨ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਫਰੀ ਗਿਰਜਾ ਘਰ ਮਿਸ਼ਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਤੋਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਘਰ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਪ੍ਰਾਥਨਾ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਆਰੀਆ ਨਾਰੀ ਸਮਜ ਦੀਆਂ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰ ਬੈਠਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨੇਮੀ ਸਨ।[1] ਦਾਦਾਜੀ ਦੀ ਮਾਂ ਨਾ ਰਹੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਮਾ ਨਰਾਇਣ ਧਰਮਾਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਲਗਾ। ਧੁਰਮਜੀ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨੇ ਦਾਦਾਜੀ ਨੂੰ ਆਲਸ ਅਤੇ ਆਵਾਰਗੀ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ। ਧਰਮਾਜੀ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਖੇਲ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਆਤਮਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਨੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਧਰਮਾਜੀ ਦੇ ਘਰ ਦਾਦਾਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਨੇ ਉਸਦੇ ਇਸ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਮਾਰਚ 1884 ਵਿੱਚ, ਦਾਦਾਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਕੀਲਾਂ ਚਾਕ ਅਤੇ ਵਾਕਰ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਭੇਜਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਨੂੰ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਨੇ ਸਿਵਲ ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਹ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਾਇਨੇ, ਗਿਲਬਰਟ ਅਤੇ ਸਯਾਨੀ ਵਕੀਲਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਲੋਂ, ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੇ ਦਾਦਾਜੀ ਨਾਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਦਾਦਾਜੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਸੀ ਕਿ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਦੂਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਸਕਦੀ ਸੀ। [2]
ਅਦਾਲਤੀ ਮਾਮਲੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ
ਸੋਧੋਦਾਦਾਜੀ ਭਿਕਾਜੀ ਬਨਾਮ ਰੁਖਮਾਬਾਈ,1885 ਨੂੰ ਭਿਕਾਜੀ ਦੇ ਵਿਵਾਹਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰਸਥਾਪਨਾ ਮੰਗਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਸਟਿਸ ਰਾਬਰਟ ਹਿੱਲ ਪਿਨਹੇ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਿਨਹੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੁਨਰਸਥਾਪਨਾ ਬਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਉਦਾਹਰਣ ਇੱਥੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਨੂੰਨ ਸਹਿਮਤ ਸਿਆਣੇ ਬਾਲਗਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਨੂੰਨ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਕਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਉਸ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਸਦੇ ਲਾਚਾਰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਪਿਨਹੇ ਇਸ ਆਖਰੀ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ 1886 ਵਿੱਚ ਮਾਮਲਾ ਦੁਵਾਰਾ ਮੁਕੱਦਮੇ ਲਈ ਆਇਆ। ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਦੇ ਵਕੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਡੀ ਇਨਵੱਰਿਟੀ ਜੂਨੀਅਰ ਅਤੇ ਤੇਲੰਗ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਨੇ ਰੌਲਾ ਪਾਇਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਨੂੰਨ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੀ ਪਾਕੀਜ਼ਗੀ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਪਿਨੇਹੇ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ।[3] ਪਿਨੇਹੇ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਕੜੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਨਰਾਇਣ ਮੰਡਲਿਕ (1833 - 89) ਦੁਆਰਾ ਕਢੇ ਜਾਂਦੇ ਐਂਗਲੋ-ਮਰਾਠੀ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰ ਨੇਟਿਵ ਓਪਿਨਿਅਨ ਵਲੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਦਾਦਾਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਲੋਕਮਾਨਿਆ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਇੱਕ ਪੂਨਾ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰ, ਮਰਾਠਾ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪਿਨੇਹੇ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਈ ਅਤੇ ਉਹ ਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ, ਟਾਈਮਸ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਲੇਡੀ ਦੇ ਕਲਮੀ-ਨਾਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਲਿਖੇ ਗਏ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਮਾਮਲੇ ਦੌਰਾਨ (ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ) ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਿਆਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਿਆ ਕਿ ਲੇਖਕ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਗਵਾਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੇ ਆਰ ਕੀਰਤੀਕਰ (1847-1919), ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਚਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੀਰਤੀਕਰ ਹਾਲਾਂਕਿ ਦਾਦਾਜੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਕਈ ਨੁਕਤਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਬਹਿਸ ਚੱਲਦੀ ਹੈ - ਹਿੰਦੂ ਬਨਾਮ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਕਾਨੂੰਨ, ਬਾਹਰ ਬਨਾਮ ਅੰਦਰ ਤੋਂ ਸੁਧਾਰ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਿਵਾਜ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ 18 ਮਾਰਚ 1886 ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਸਰ ਚਾਰਲਸ ਸਾਰਜੇਂਟ ਅਤੇ ਜਸਟਿਸ ਫੱਰਨ ਨੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। 4 ਫਰਵਰੀ 1887 ਨੂੰ ਜਸਟਿਸ ਫੱਰਨ ਨੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਜਰੀਏ ਹੈਂਡਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਏ ਅਤੇ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਦੇ ਬਜਾਏ ਅਧਿਕਤਮ ਸਜਾ ਭੁਗਤੇਗੀ। ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਅੱਗੇ ਹੋਰ ਉਥੱਲ-ਪੁਥਲ ਅਤੇ ਬਹਿਸ ਹੋਈ।[4] ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਨੇ ਕੇਸਰੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਦੀ ਅਵਗਿਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਅਤੇ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਮੈਕਸ ਮੁਲਰ, ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰਸਤਾ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਗਈ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਮਾਧਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਕਲਪਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਜੱਜ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।[5]
ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਇਹ ਭਗਵਾਨ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਰਾਣੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਹਾਂ, ਜਿਸਦੀ ਚੰਗੇਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅਜਿਹੀ ਸਰਕਾਰ ਸਾਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਨਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਕਿਸ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੋਲ ਵਰਤਮਾਨ ਦੁਖਾਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ? ਸਾਡੀ ਰਾਣੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸਿੰਹਾਸਨ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣ ਦੇ 50ਵਾਂ ਸਾਲ ਇਸਦਾ ਜੁਬਲੀ ਸਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਛੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਤਤਪਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਮਾਂ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਛਾ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਮਾਮੂਲੀ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਮਾਂ ਕੀ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਖਾਂ ਭਾਰਤੀ ਬੇਟੀਆਂ ਵਲੋਂ ਇੱਕ ਗਹਿਰੀ ਅਪੀਲ ਸੁਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਕਨੂੰਨ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਰਲ ਸ਼ਬਦ ਦਿੰਦੀ ਹੈ - ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ 15 ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਤੇ ਕਨੂੰਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਅਗਿਆਨੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਬਾਲ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਾਕ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਜੁਬਲੀ ਸਾਲ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪਰਗਟਾ ਦੀ ਖੁੱਲ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਕਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਸ਼ੋਭਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਦਿਨ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਜੇਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਇਹ ਕਿਰਪਾ ਕੀਤੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਹਰ ਸੰਭਵ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਅਰਥ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ, ਪਿਆਰੀ ਔਰਤ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਬਰ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ, ਜਿਸਦੇ ਲਈ ਮਾਫੀ ਮੰਗਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੇ ਨਾਲ - ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ, ਰੁਖਮਾਬਾਈ।
ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਡੇਲੀ ਟੇਲੀਗਰਾਫ, 15 ਜੁਲਾਈ 1887, ਪੰਨਾ 2
ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਲੜੀ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਜਿਸਨੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ, ਉਸਨੇ ਰਾਣੀ ਵਿਕਟੋਰਿਆ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਖਾਰਿਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤ। ਜੁਲਈ 1888 ਵਿੱਚ, ਦਾਦਾਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਕੋਲੋਂ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੇ ਭੁਗਤਾਨ ਬਦਲੇ ਆਪਣਾ ਦਾਅਵਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਤਦ ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਣ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਈ[4] ।ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੇ ਬੇਹਰਾਮਜੀ ਮਲਾਬਾਰੀ (1853-1912) ਵਰਗੇ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਲਿਖਿਆ। [6][7][8] ਇਹ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਰੁਚੀ ਦੇ ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀ ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਰਚਾਵਾਂ ਛਿੜੀਆਂ ਸਨ।[9] ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਪ੍ਚਾਰ ਨੇ ਉਮਰ ਸਹਿਮਤੀ ਅਧਿਨਿਯਮ 1891 ਦੇ ਪਾਰਿਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੇ ਬ੍ਰਿਟੀਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਗੈਰਕਾਨੂਨੀ ਕੀਤਾ।[10]
ਮੈਡੀਸਨ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ
ਸੋਧੋਕਾਮਾ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਏਡਿਥ ਪੇਚੇੇ ਨੇ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਪੈਸਾ ਜੁਟਾਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।[11] ਰੁਖਮਾਬਾਈ 1889 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਲੰਦਨ ਸਕੂਲ ਆਫ ਮੈਡੀਸਨ ਫਾਰ ਵਿਮੇਨ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਸਕੇ। ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਮਤਾਧਿਕਾਰ ਕਰਮਚਾਰੀ ਈਵਾ ਮੈਕਲੇਰਨ ਅਤੇ ਵਾਲਟਰ ਮੈਕਲੇਰਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਚਿਕਿਤਸਾ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਡਫਰਿਨ ਦੇ ਫੰਡ ਦੀ ਕਾਉਂਟੇਸ ਦੁਆਰਾ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਏਡੀਲੇਡ ਮੈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਨੇ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਰੱਖਿਆ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਫੰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਯੋਗਦਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਾਜੀਰਾਵ ਹੋਲਕਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ ਜਿਸਨੇ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦਾ ਸਾਹਸ ਵਿਖਾਉਂਦਿਆਂ 500 ਰੁਪਏ ਦਾ ਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।[12] ਰੁਖਮਬਾਈ ਤਦ ਆਪਣੀ ਅੰਤਮ ਪਰੀਖਿਆ ਲਈ ਏਡਿਨਬਰਗ ਗਈ ਅਤੇ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ 1894 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਪਰਤ ਆਈ। 1904 ਵਿੱਚ, ਭਿਕਾਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਵਾਲੀ ਚਿੱਟੀ ਸਾੜ੍ਹੀ ਪਹਿਨੀ। 1918 ਵਿੱਚ ਰੂਖਮਾਬਾਈ ਨੇ ਨਾਰੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਖਾਰਿਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਕੋਟ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਰਾਜਕੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ 1929 ਜਾਂ 1930 ਵਿੱਚ ਬੰਬੇ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਦ ਪੈਂਤੀ ਸਾਲ ਲਈ ਮੁੱਖ ਚਿਕਿਤਸਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, "ਪਰਦਾ - ਇਸਦੇ ਅੰਤ ਦੀ ਲੋੜ" ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।[13][14]
ਕਰੀਅਰ
ਸੋਧੋਰੁਕਮਾਬਾਈ ਨੂੰ ਡਾ. ਐਡਿਥ ਪੇਚੀ (ਉਦੋਂ ਕਾਮਾ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ) ਦੀ ਪਸੰਦ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੀ ਅੱਗੇ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਹੋਰ ਸਮਰਥਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਾਜੀਰਾਓ ਹੋਲਕਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ "ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ" ਕਰਨ ਲਈ 500 ਰੁਪਏ ਦਾਨ ਕੀਤੇ, ਈਵਾ ਮੈਕਲਾਰੇਨ ਅਤੇ ਵਾਲਟਰ ਮੈਕਲਾਰੇਨ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਡਫਰਿਨਜ਼ ਫੰਡ ਦੀ ਕਾਊਂਟੇਸ, ਐਡੀਲੇਡ ਮੈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਰਗੇ ਮਤਾਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁੰਨ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ "ਦਿ ਰੁਕਮਾਬਾਈ ਡਿਫੈਂਸ ਕਮੇਟੀ" ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। 1889 ਵਿੱਚ, ਰੁਖਮਾਬਾਈ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਦਵਾਈ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ। 1894 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਰਾਇਲ ਫ੍ਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੰਡਨ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਮੈਡੀਸਨ ਫਾਰ ਵੂਮੈਨ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਡਾਕਟਰੀ ਔਫ ਮੈਡੀਸਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਡਾਕਟਰ ਕਾਦੰਬਨੀ ਗਾਂਗੁਲੀ ਅਤੇ ਆਨੰਦੀ ਗੋਪਾਲ ਜੋਸ਼ੀ 1886 ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਕਲ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਸਨ। ਪਰ ਸਿਰਫ਼ ਡਾਕਟਰ ਗਾਂਗੁਲੀ ਨੇ ਹੀ ਦਵਾਈ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰੁਕਮਾਬਾਈ ਦੂਜੀ ਔਰਤ ਬਣ ਗਈ ਜਿਸ ਨੇ ਮੈਡੀਕਲ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦਵਾਈ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ। 1895 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਮੈਡੀਕਲ ਅਫਸਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। 1918 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਵੂਮੈਨਜ਼ ਮੈਡੀਕਲ ਸਰਵਿਸ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ 1929 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੱਕ ਰਾਜਕੋਟ ਦੇ ਜ਼ੇਨਾਨਾ (ਔਰਤਾਂ) ਸਟੇਟ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਰਾਜਕੋਟ ਵਿਖੇ ਰੈੱਡ ਕਰਾਸ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਰੁਕਮਾਬਾਈ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਸੈਟਲ ਹੋਣਾ ਚੁਣਿਆ।
ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਸੋਧੋ1904 ਵਿੱਚ ਭੀਕਾਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰੁਕਮਾਬਾਈ ਨੇ ਵਿਧਵਾਪਨ ਦੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਚਿੱਟੀ ਸਾੜੀ ਪਹਿਨਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1929 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ "ਪੁਰਦਾ - ਇਸਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦੀ ਲੋੜ" ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਪੈਂਫਲੈਟ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਮੌਤ
ਸੋਧੋਰੁਕਮਾਬਾਈ ਦੀ 25 ਸਤੰਬਰ 1955 ਨੂੰ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ 90 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਲੋਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ
ਸੋਧੋਰੂਖਮਾਬਾਈ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਨਾਵਲਾਂ ਅਤੇ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Anagol-Mcginn, Padma (1992). "The Age of Consent Act (1891) Reconsidered: Women's Perspectives and Participation in the Child-Marriage Controversy in India". South Asia Research. 12 (2): 100–118. doi:10.1177/026272809201200202.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000016-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000017-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ 4.0 4.1
{{cite journal}}: Empty citation (help) - ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000019-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001A-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001B-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001C-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001D-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001E-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001F-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ "Latest Telegrams". The Express and Telegraph. 21 January 1888. p. 2.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000021-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000022-QINU`"'</ref>" does not exist.
<ref> tag defined in <references> has no name attribute.