ਵਿਸ਼ਣੂੰਧਰਮੋਤਰ ਪੁਰਾਣ

ਵਿਸ਼ਣੂਧਰਮੋਤਰ ਪੁਰਾਣ

ਵਿਸ਼ਨੂੰਧਰਮੋਤਰ ਪੁਰਾਣ ਇੱਕ ਉਪਪੁਰਾਣ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡਿਕ ਹੈ। ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ, ਭੂਗੋਲ, ਖਗੋਲ-ਵਿਗਿਆਨ, ਜੋਤਿਸ਼, ਸਮਾਂ-ਵਿਭਾਗ, ਭੈੜੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਅਤੇ ਤਾਰਾਮੰਡਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ, ਤਪੱਸਿਆ, ਵੈਸ਼ਨਵਾਂ ਦੇ ਕਰਤੱਵ, ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਯੁੱਧ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਲਾਜ, ਭੋਜਨ, ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਵਿਆਕਰਣ, ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਕਲਾਵਾਂ, ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼, ਭਾਸ਼ਣ, ਨਾਟਕ, ਨ੍ਰਿਤ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਦਾ ਅੰਤਿਕਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਿਧਧਰਮ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ 18 ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਣੁਧਰਮੋਤਰ ਪੁਰਾਣ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ਨੂੰਧਰਮੋਤਰ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ‘ਚਿੱਤਰਸੂਤਰ’ ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਅਧਿਆਏ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਕਲਾਨਾ ਪ੍ਰਵਰਮ ਚਿਤ੍ਰਮ ਚੈਰੀਟੇਬਲ ਕੰਮ ਮੋਕਸ਼ਦਮ। ਮੰਗਲ੍ਯ ਪ੍ਰਥਮ ਦੋਤਾਦ ਗ੍ਰਿਹਿ ਯਤ੍ਰ ਪ੍ਰਤਿਸ਼੍ਠਾਮ ੩੮॥[੧] (ਅਰਥ: ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮ, ਅਰਥ, ਕਾਮ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਿਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਦਾ ਹੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੰਗਲ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

ਸੰਰਚਨਾ

ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ 269 ਅਧਿਆਏ, ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ 183 ਅਧਿਆਏ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ 118 ਅਧਿਆਏ ਹਨ।

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਣੁਧਰਮੋਤਰਪੁਰਾਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੁਰਾਣ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 16 ਹਜ਼ਾਰ ਛੰਦ ਹਨ, ਜੋ 650 ਈਸਵੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ 269 ਅਧਿਆਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ, ਭੂਗੋਲ, ਜੋਤਿਸ਼, ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀ-ਮੁਨੀਆਂ ਦੀ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਆਦਿ, ਹੋਰ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਰ ਗੀਤਾ, ਪੁਰੂਰਵ, ਉਰਵਰਸ਼ੀ, ਸ਼ਰਾਧ ਆਦਿ ਦੇ ਸਰੋਤ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ। ਆਦਿ

ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਦੇ 183 ਅਧਿਆਏ ਵਿਚ ਧਰਮ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਆਸ਼ਰਮ, ਪੈਤਮਹ-ਜੋਤਿਸ਼, ਚਿਕਿਤਸਾ ਆਦਿ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ।

ਤੀਜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ 118 ਅਧਿਆਏ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਸ਼ੇ, ਵਿਆਕਰਣ, ਛੰਦ, ਕਾਵਿ ਆਦਿ ਹਨ, ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਨ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਰਗੀਆਂ ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਵਰਗੀਆਂ ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਮਹੱਤਵ

ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪੁਰਾਣ ਨੇ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਇੰਨੇ ਸੂਖਮ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਨੂੰਧਰਮੋਤਰਪੁਰਾਣ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਮਹਾਪੁਰਾਣਾਂ ਅਤੇ ਉਪਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਿਲਪ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ। ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਜੋ ਸਮੱਗਰੀ ਇਸ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਚਿੱਤਰ-ਸੂਤਰ ਹੈ, ਪਰ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੁੱਲ-ਸਬੂਤ, ਰੂਪ ਅਤੇ ਲੱਛਣ, ਸੁਆਦ, ਭਾਵਨਾ, ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸੜਨ-ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਮੂਰਤੀ-ਵਿਗਿਆਨ ਲਈ ਮਨੋਰਥ ਹਨ। ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਕਲਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 650 ਈਸਵੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਵਿਸ਼ਨੂੰ-ਧਰਮੋਤਰ-ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਿਆਂ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿਚਲੇ ਮੂਲ ਫਲਸਫੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਦੋਹਾਂ ਜਹਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸੁਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਚ ਧਰਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਧੀਨ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਹੇਠ ਹੋਈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਕੋਈ ਬਾਹਰੀ ਅਭਿਆਸ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਧਰਮ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹੈ ।