ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਜ਼ਮ ਹੂਸੈਨ ਸਯੱਦ

ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸਯੱਦ ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ (ਜਨਮ ੧੯੩੬-) ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੋਹਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਗਲਪਕਾਰ, ਆਲੋਚਕ, ਸ਼ਾਇਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬੁਲਾਰੇ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਤੁੱਕ, ਸ਼ਬਦ, ਰਚਨਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਆਪਣੇ ਖਾਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰੋਤੇ/ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਲੁਕੀਆਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਸਮਝਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਟਾਲਾ (ਪੰਜਾਬ) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਐਮ.ਏ. ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਲੱਗ ਗਏ। ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮਿਲਟਰੀ ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਵਿੱਚ ਚੀਫ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਰਹੇ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਰਹੇ। ਜੁੰਮੇ ਦੀ ਸੰਗਤ : ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਇਸ (15 ਜੇਲ੍ਹ ਰੋਡ, ਲਾਹੌਰ) ਜੁੰਮੇ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਉਥੇ ਜੁੜਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰ ਕੇ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, "ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਂਝੀ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਜੁੰਮੇ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਜੁੜ ਬੈਠਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸੰਗਤ ਦੀ ਇਸ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਨੇ ਕਈ ਪ੍ਰੋਢ ਲੇਖਕ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਸਮਝ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਮਕਸੂਦ ਸਾਕਿਬ, ਜ਼ੁਬੈਰ ਅਹਿਮਦ, ਨਾਦਰ ਅਲੀ, ਇਕਬਾਲ ਕੈਸਰ ਤੇ ਹੋਰ ਲੇਖਕ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਜਮ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਖਰ ਕੇ ਨਿਕਲੇ ਹੋਏ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।" ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ; ਵਾਰਤਕ : ਦੀਵਾ ਮੁੰਦਰੀ, ਗਿਆਨ ਕਥਾ ਜੱਗ ਤੁਰਨੀ, ਗੱਲ ਵਾਰ ਦੀ, ਸੇਧਾਂ, ਸਾਰਾਂ, ਅਕੱਥ ਕਹਾਣੀ, ਸੱਚ ਸਦਾ ਅਬਾਦੀ ਕਰਨਾ, ਅਕੱਥ ਕਹਾਣੀ, ਖਾਕ ਜੇਡ ਨਾ ਕੋਈ, ਆਹੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਾਹੀਆਂ; ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ : ਬਾਰ ਦੀ ਵਾਰ, ਖੱਪੇ, ਆਮ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ, ਕਾਲ ਥਾਲ, ਉਨਵਾਨ, ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾ ਰੈਣ; ਨਾਟਕ : ਜੰਗਲ ਦਾ ਰਾਖਾ, ਤਖ਼ਤ ਲਾਹੌਰ, ਹਾੜ ਦੇ ਫੁੱਲ, ਇਕ ਰਾਤ ਰਾਵੀ, ਰੰਗ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ, ਪਾਣੀ ਕਰੇ ਕਹਾਣੀ। 1. ਪੰਜ ਪੀਰ 2. ਨਜ਼ਮ 3. ਲੱਗੀ ਵਾਲੀਆਂ 4. ਅਲਖ 5. ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਤੇ 6. ਸੜਕ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤਨਤਾ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ ਕੁਝ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਇਸ ਬਲਾਗ ਆਪਸੀ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਲਿਪੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਲੋਚਕ ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਦੀਆਂ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਇਸ ਆਲੋਚਕ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਲੋਚਨਾ ਨਾਲੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਸੁਰ ਵਾਲੀ ਹੈ ਇਸ ਡੂੰਘਾਈ ਕਾਰਨ ਹੈ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਲੇਖ ਪੜ ਕੇ ਇਹ ਗੱਲ ਪਰਵਾਨ ਕਰਨੀ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਬੰਧੀ ਇਤਨੀ ਸੁਗੰਧ ਇਤਨੀ ਸਾਰਥਕ ਤੇ ਇਤਨੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮੀਖਿਆ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਰਚੀ ਗਈ

7. ਗਾਵਣ ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਨਿੱਖੜਵੀ ਪਛਾਣ ਅਹਿਮੀਅਤ ਬਿਆਨ ਤੇ ਖੱਟਰ ਦੇ ਪਾਠ ਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਸ਼ੀਲਤਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਭਰਪੂਰ ਵਿਆਖਿਆ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਜੁਗਤਾਂ ਵਿਚ ਨਿਹਿਤ ਹੈ ਉਹ ਸਾਹਿਤਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਤੋਂ ਵਿਛੁੰਨ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਰਾਹੀਂ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀ ਵੱਡੀ ਰੀਤ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸੰਬੰਧ ਦੱਸਿਆ ਜਾਵੇ ਪਈ ਮੇਰੀ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਪਰਖਣ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਦਾ ਰਾਹ ਹੈ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ

ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਸਾਇਦ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਦੇ ਲੁੱਟ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਦਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੇਮਸ ਬਾਂਡ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਸਾਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਤੁੱਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤਉਪਰਲੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਦਿਨ ਦਾਦਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਹੈ ਮੂਰਛਨਾ ਦੇ ਪਾਠ ਵਿੱਚੋ ਪਨਸਪ ਦਾ ਪਾਤਰ ਘਟਨਾ ਗੁਦਾ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਵਿਆਖਿਆ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਕ ਪੱਖ ਸਾਹਿਤ ਕਿਰਤਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿਧਾਂਤ ਖੋਜ ਵਿਧੀ ਵੀ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਸੰਪਰਕ ਉਸਦਾ ਪਰਖ ਬਾਰੇ ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ ਇਕ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰਖ ਕੇ ਜੋਕ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਨ ਕਰਤਾ ਹੈ ਮੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚਲੇ ਕਾਵਿ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਉਸਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਲਫਜ਼ ਤੇ ਰਮਜ ਦਾ ਜ਼ਹਿਰ ਤੇ ਖਾਤਨ, image1 ਜੁੱਸਾ ਹੋਏ ਪਏ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਗੁਪਤੀ ਦੇ ਇਕ ਟੀਕਾ ਸਪਤ ਸਲੋਕੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ 2 ਚਿੰਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੂ ਚਿਹਨਾਂ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਨਾ ਤੱਕਿਆ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟਕਰਾਓ ਰਾਹੀਂ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਰਮਜਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ ਉਹ ਹੀਰ ਤੇ ਰਾਂਝੇ ਪੂਰਨ ਰਸਾਲੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰੂਪਾਂ ਰੂਪਾ ਝਾੜ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੇਸ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨਭਉ ਸਾਲ ਸੰਕਟ ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾ ਕੀਮਤਾ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਵਿਰੋਧ ਹੈ। ਹਾਫਿਜ਼ ਸਯੱਦ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪਰਾਪਤੀ ਇਸੇ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜੀਨਾ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਹੈ ਉਹ ਰਚਨਾ ਦੇ ਪਾਠ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਤਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਜੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਸੰਧਰਭ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਵਿਆਖਿਆਨ ਹੋਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਕ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਧਾ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਹਿੰਦੂ ਸਿਧਾਂਤ ਕੁਝ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹੈ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਪਰਖ ਪਰਖ ਬਾਰੇ ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਿਬੰਧ ਹੈ।

ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਲੋਚਕ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪਰਖ ਪਰਖ ਚੌਪਈ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਰਚਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਨਿਰਮਲ ਰਾਮਜੀਤ ਹਯਾਤੀ ਦਾ ਜ਼ਹਿਰ ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਇਨਸਾਨ ਇੰਜ ਹੀ ਕਈ ਇਨਸਾਨ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਮੁਕਤਿ ਜੁਗਤਿ ਭੁਗਤਿ ਜੁਗਤ ਦੇ ਇੱਕ ਗਊ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਲੜਕੀ ਦੇ ਲਟਕੇ ਝਟਕੇ ਤਲਵਾਰ ਜਿਵੇਂ ਫੁੱਲ ਤੇਰਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਤੇ ਚਿੱਟੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਛਪੀਆਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਧੁਨ ਤੇ ਸੂਰਜ ਖ਼ਾਸ ਲੇਖ ਨਸ਼ੇ ਅਤੇ ਥਕਾਵਟ ਦੀ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ matka ਉਸਦੀ ਅਗਲੀ ਰਮਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ ਉਸਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਵਿਵੇਕ ਸਾਹਿਤ-ਪਰੰਪਰਾ ਤਰਕ ਸਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਬੇਸਮਝ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੇ ਅੰਤਰਵਿਰੋਧਾਂ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੈ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ-ਕੋਣ 2 ਤੋ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ ਵਿਹਾਰਕ ਅਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਬਨਾਵਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਵਜੋਂ ਕਾਇਮ ਹੈ ।