ਸਿੱਪੀਆਂ

ਦੋਕਪਾਟੀ, ਜਾਂ ਪਟਲਕਲੋਮੀ (Lamellibranchia/ਲੈਮੇਲਿਬਰੈਂਕਿਆ ਜਾਂ Bivalvia) ਅਕਸ਼ੇਰੁਕੀ ਅਤੇ ਜਲੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ। ਇਹ ਮੋਲਸਕਾ (Molausca) ਸੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਲੈਮੇਲਿਬਰੈਂਕਿਆਟਾ, ਦੋਕਪਾਟੀ (Bivalve), ਜਾਂ ਪੇਲੇਸਿਪੋਡਾ (Pelecypoda) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਦ ਚਪਟੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਜਾਏ ਨਵਤਲਿਤ ਅਧਰੀਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸਲਈ ਇਹ ਪੈਲੇਸਿਪੋਡਾ ਕਹਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵਰਗ ਮੋਲਸਕਾ ਦੇ ਹੋਰ ਵਰਗਾਂ ਨਾਲੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਬੀਅਲ ਸਪਰਸ਼ਕ (labial palp) ਸਿਰ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਪਾਸੜ ਸਮਮਿਤ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਸ਼ ਜੋੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮਧਿਅਸਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਲੈਮੇਲਿਬਰੈਂਕਿਆ ਸਥਾਨਬੱਧ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਦੋ ਕਪਾਟੀ ਚਟਾਨਾਂ ਨਾਲ ਫਸੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੋਰ ਧਾਗਿਆਂ ਵਰਗੇ ਪਲੰਦਿਆਂਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਨੱਥੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਲੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਤਰਗੁੱਛ (Byssus) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੂਤਰਗੁੱਛ ਪਾਦ ਦੀ ਇੱਕ ਗੁਹਿਕਾ ਨਾਲ ਸਰਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਦੋਕਪਾਟੀਆਂ ਦੇ ਪਾਦ ਬਿਲ ਬਣਾਉਣ, ਜਾਂ ਗਮਨ ਲਈ ਇਸ਼ਤੇਮਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਦੋਕਪਾਟੀ ਆਪਣੇ ਕਵਚਾਂ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਬੰਦ ਕਰਕੇ, ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਰਾਹੀਂ ਤੈਰਦੇ ਹਨ।

Empty shell of the giant clam
(Tridacna gigas)

Empty shells of the sword razor
(Ensis ensis)

ਲੈਮੇਲਿਬਰੈਂਕਿਆ ਦੇ ਕੁਲ 7,000 ਸਪੀਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 100 ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਗਿਆਤ ਹਨ।

ਜਾਣ ਪਛਾਣ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਵਚ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰਾਰੂਪਿਕ, ਸਮਾਨ ਕਪਾਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੋਨੋਂ ਕਪਾਟ ਇੱਕ ਲਚਕਦਾਰ ਤੰਤੂ (elastic ligament) ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਤੰਤੂ ਆਂਤਰਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਹ ਰੇਸਿਲੀਅਮ (resilium) ਕਹਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਤੰਤੂ ਕਪਾਟਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੋ ਐਡਕਟਰ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਵਚਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਵਚ ਦੇ ਇੰਟਰਡੋਰਸਲ ਭਾਗ, ਜਾਂ ਹਿੰਜਪੱਟ (hinge plate) ਵਿੱਚ ਹਿੰਜ ਦੰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਇੰਟਰਲਾਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੰਦਾਂ ਦਾ ਸਧਾਰਨ ਰੂਪ ਅਨੇਕ ਸਮਾਨ ਦੰਦਾਂ ਦਾ ਬਹੁਦੰਦੀ (taxodont) ਹਿੰਜ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਵਿਭੇਦਿਤ ਦੰਦਾਂ ਦਾ ਉੱਚਤਮ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਨੇਕ ਦੋਕਪਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਧਰ ਅਤੇ ਪਾਰਸ਼ਵਿਕ ਉਪਾਂਤ ਦੇ ਸੂਖਮ ਦੰਦ ਦੁਆਰਾ ਕਪਾਟਾਂ ਦਾ ਠੀਕ ਠੀਕ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਅਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪਰਨਾ (mantle) ਦੇ ਰਿਸਣ ਨਾਲ ਕਵਚ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰਨਾ ਸੰਪੂਰਣ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਢਕ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸੱਜੀਆਂ ਅਤੇ ਖੱਬੀਆਂ ਦੋ ਪਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਪਾਲੀਆਂ ਪਰਨਾ ਪੇਸ਼ੀਆਂ (pallial muscles), ਜਾਂ ਵਰਤੁਲ (orbicular) ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਕਪਾਟਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਵਚ ਦਾ ਪਰਨਾ (pallial) ਜੁੜਨ ਦੀ ਰੇਖਾ (line of attachment) ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰਨਾ ਰੇਖਾ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪਿਛੇ ਹਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰਨਾ ਪਾਲ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਅਧਰ, ਸੀਮਾਂਤ ਦੋ, ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਮੁਸਾਮਾਂ ਨੂੰ ਛਡ ਕੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਅਪਵਾਹੀ (exhalant) ਅਤੇ ਅੰਤਰਵਾਹੀ (inhalant) ਧਾਰਾਵਾਂ ਲਈ ਮੁਸਾਮਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਮੁਸਾਮਾਂ ਉੱਤੇ ਪਰਨਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਦੋ ਪੇਸ਼ੀ ਟਿਊਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਪਰ ਵਾਲੀ ਟਿਊਬ ਅਪਵਾਹੀ ਜਾਂ ਗੁਦਾ ਨਾਲ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਵਾਲੀ ਟਿਊਬ ਅੰਤਰਵਾਹੀ ਜਾਂ ਕਲੋਮ ਨਾਲ (ਵੇਖੋ ਚਿੱਤਰ 2) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੀਸਰੇ ਮੁਸਮਤੋਂ ਪਾਦ ਦਾ ਬਹਿਰਬੇਧਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰਨਾ ਗੁਹਿਕਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅੰਤਰਵਾਹੀ ਛਿਦਰਕ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਢਕਣ ਵਾਲੇ ਲੇਬੀਅਲ ਸਪਰਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਗਿਲੀਆਂ ਦੇ ਵੱਲ ਇੱਕ ਧਾਰਾ ਪਸ਼ਚ ਤੌਰ ਤੇ ਦਿਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਧਾਰਾ ਉਲਟੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਪਵਾਹੀ ਨਾਲ ਦੇ ਵੱਲ ਦਿਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰੇਤਾ, ਜਾਂ ਬਜਰੀ ਵਿੱਚ ਧਸੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪਿੰਨਾ (pinna) ਅਤੇ ਸੋਲੇਨ (solen) ਵਿੱਚ ਅਪਵਾਹੀ ਧਾਰਾਵਾਂ ਪਕਸ਼ਮਾਭਿਕਾਮਏ ਨਾਲ ਦੁਆਰਾ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰਨਾ ਦੀ ਕੋਰ ਉੱਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਗਰੰਥੀਆਂ, ਸਪਰਸ਼ਕ, ਰੰਗ ਚੱਕ (pigment spot) ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲੈਮੇਲਿਬਰੈਂਕਿਆ ਦੇ ਗਿਲ, ਜਾਂ ਕਲੋਮ, ਕੰਕਤ ਕਲੋਮ (Ctenidium) ਕਹਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਸਾਹਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਹਕਿਰਿਆ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਰਨਾ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੂੰਹ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ, ਜਾਂ ਯੁਗਮਿਤ ਪਾਲੀਯੁਕਤ ਪਰਖੇਪਣ ਹੈ। ਦੋ ਗਿਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਅਕਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤੰਤੁਵਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸ਼ਰੇਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਰਧਕਲੋਮ, (demibranchs) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੋਟੋਬਰੈਂਕ, (protobranch) ਦੋਕਪਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੰਤੁ ਸਧਾਰਨ ਪੱਟਿਕਾਵਾਂ ਸਜਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਫਿਲਿਬਰੈਂਕ (filibranch) ਗਿਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੰਤੁ ਸਮਾਂਤਰ ਸਜਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਇੰਟਰਲਾਕ ਸਿਲੀਅਰੀ ਟਫ (ciliary tuff) ਦੁਆਰਾ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਯੂਲੈਮੇਲਿਬਰੈਕ ਗਿਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਜਾ ਸੰਵਹਨੀ (vascular) ਸੰਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮੁੰਦਰੀ ਲੈਮੇਲਿਬਰੈਂਕਿਆ ਵਿੱਚ ਟਰੋਕੋਸਫੀਇਰ (trochosphere) ਅਤੇ ਵੇਲੀਜਰ (veliger) ਲਾਰਵਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਲੂਣੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਲੈਮੇਲਿਬਰੈਂਕਿਆ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਊਸ਼ਮਾਇਨ (incubation) ਹੈ।