ਹੈਲਨ ਕੈਲਰ
ਹੈਲਨ ਐਡਮਜ਼ ਕੈਲਰ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: Helen Adams Keller; 27 ਜੂਨ 1880 – 1 ਜੂਨ 1968) ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਲੇਖਕ, ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਬਹਿਰੀ ਅਤੇ ਅੰਨ੍ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਬੀ.ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ।[1][2] ਹੈਲਨ ਦੀ ਅਧਿਆਪਕ ਐਨੀ ਸੂਲੀਵੈਨ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸਿਖਾਇਆ, ਇਹ ਸਭ ਦ ਮਿਰੇਕਲ ਵਰਕਰ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ 27 ਜੂਨ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹੈਲਨ ਕੈਲਰ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਹੈਲਨ ਕੈਲਰ | |
|---|---|
 ਹੈਲਨ ਕੈਲਰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਮੈਗਨੋਲੀਆ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਬੈਠੀ, ਲਗਭਗ 1920 | |
| ਜਨਮ | ਹੈਲਨ ਐਡਮਜ਼ ਕੈਲਰ ਜੂਨ 27, 1880 ਤੁਸਕੁੰਬੀਆ, ਅਲਾਬਾਮਾ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ |
| ਮੌਤ | ਜੂਨ 1, 1968 (ਉਮਰ 87) ਆਰਕਨ ਰਿੱਜ ਈਸਟਨ, ਕਨੈਕਟੀਕਟ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ |
| ਕਿੱਤਾ | ਲੇਖਕ, ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਅਧਿਆਪਕ |
| ਸਿੱਖਿਆ | ਰੈਡਕਲਿਫ਼ ਕਾਲਜ |
| ਦਸਤਖ਼ਤ | |
 | |
ਮੁਢਲੇ ਸਾਲ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀ
ਸੋਧੋ
ਹੈਲਨ ਐਡਮਜ਼ ਕੈਲਰ ਦਾ ਜਨਮ 27 ਜੂਨ 1880 ਨੂੰ ਤੁਸਕੁੰਬੀਆ, ਅਲਾਬਾਮਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਘਰ ਆਈਵੀ ਗਰੀਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਇਸਦੇ ਦਾਦੇ ਨੇ ਕਈ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।
ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਹੈਲਨ ਦੇਖ ਅਤੇ ਸੁਣ ਸਕਦੀ ਸੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ 19 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਬਿਮਾਰੀ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਬਹਿਰੀ ਅਤੇ ਅੰਨ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਰਸੋਈਏ ਦੀ 6 ਸਾਲਾ ਲੜਕੀ, ਮਾਰਥਾ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਸੀ।[3] 7 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਇਸ ਕੋਲ ਸੰਚਾਰ ਲਈ 60 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਕੇਤ ਸਨ।
1886 ਦੀ ਹੈਲਨ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਚਾਰਲਜ਼ ਡਿਕਨਜ਼ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਅਮੈਰੀਕਨ ਨੋਟਸ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹਿਰੀ ਅਤੇ ਅੰਨ੍ਹੀ ਔਰਤ, ਲੌਰਾ ਬ੍ਰਿਜਮੈਨ, ਦੀ ਸਫ਼ਲ ਸਿੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਕੇ ਉਸਨੇ ਹੈਲਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਬਾਲਟੀਮੋਰ ਵਿੱਚ ਜੂਲੀਅਨ ਚੀਸ਼ੋਮ ਨਾਂ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਸਲਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।[4] ਚੀਸ਼ੋਮ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਲੈਕਜ਼ਾਂਦਰ ਗਰਾਹਮ ਬੈਲ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅੰਨ੍ਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬੈਲ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਕਿਨਜ਼ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਬਲਾਈਂਡ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਿੱਥੇ ਲੌਰਾ ਬ੍ਰਿਜਮੈਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਈ ਸੀ। ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ ਮਾਈਕਲ ਅਨਾਗਨੋਸ ਨੇ ਇਹ ਕੰਮ ਐਨੀ ਸੂਲੀਵੈਨ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਜੋ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਸੀ ਅਤੇ ਖੁਦ ਲਗਭਗ ਅੰਨ੍ਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 49 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸੂਲੀਵੈਨ ਹੈਲਰ ਦੀ ਆਇਆ ਅਤੇ ਆਖਿਰ ਉਸਦੀ ਸਾਥਣ ਬਣੀ।
ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ
ਸੋਧੋਮਈ 1888 ਵਿੱਚ, ਕੈਲਰ ਨੇ ਪਰਕਿੰਸ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ "ਦ ਬਲਾਇੰਡ" ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। 1894 ਵਿੱਚ, ਕੈਲਰ ਅਤੇ ਸੂਲੀਵਾਨ "ਰਾਈਟ-ਹੁਮਸਨ ਸਕੂਲ ਫਾਰ ਡਿਫ਼" ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਨਿਊ ਯਾਰਕ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਡਿਫ਼ ਹੋਰੇਸ ਮਾਨ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾਹ ਫੁੱਲਰ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਗਏ ਸਨ। 1896 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਮੈਸੇਚਿਉਸੇਟਸ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ, ਅਤੇ "ਕੈਂਬਰਿਜ ਸਕੂਲ ਫਾਰ ਯੰਗ ਲੇਡੀਜ਼" ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ, 1900 ਵਿੱਚ, ਹਾਰਵਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਰੈਡਕਲਿਫ਼ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ[5], ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸਾਊਥ ਹਾਊਸ ਦੇ ਬ੍ਰਿਗਜ਼ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ, ਮਾਰਕ ਟਵੇਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਟੈਂਡਰਡ ਓਇਲ ਦੇ ਮਗਨੈਟ ਹੈਨਰੀ ਹਟਲਨ ਰੋਜਰਸ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਐਬੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਖਰਚਾ ਲਿਆ ਸੀ। 1904 ਵਿੱਚ, 24 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚਵਿੱਚਕੈਲਰ ਰੈਡਕਲਿਫ ਤੋਂ ਫੀ ਬੀਟਾ ਕਾਪਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੋਈ[6], ਜੋ ਆਰਟਸ ਦੀ ਬੈਚਲਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਅੰਨ੍ਹੇ-ਬੋਲੀ ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤ ਬਣੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਸਟ੍ਰੀਆ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਵਿੱਦਿਅਕ ਵਿਲਹੈਲਮ ਯੇਰੂਸ਼ਲਮ ਨਾਲ ਪੱਤਰ ਵਿਹਾਰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।[7]
ਜਿੰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਪੱਕਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ, ਕੈਲਰ ਨੇ ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਸਪੀਚਾਂ ਅਤੇ ਲੈਕਚਰ ਦਿੰਦੀ ਰਹੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਨੂੰ "ਸੁਣਨਾ" ਸਿੱਖਿਆ - ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਬ੍ਰੇਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਸੰਕੇਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਾਹਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।[8] ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ, ਜ਼ੋਲੇਨਰ ਕੁਆਰਟੇਟ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ, ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਗੂੰਜਦਾ ਟੈਬਲੇਟ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲੀ ਰੱਖ ਕੇ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।[9]
ਸਹਿਯੋਗੀ
ਸੋਧੋ
ਐਨ ਸੂਲੀਵਾਨ ਕੈਲਰ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੈਲਨ ਕੈਲਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਵਜੋਂ ਰਹੀ। ਸੂਲੀਵਾਨ ਨੇ 1905 ਵਿੱਚ ਜੌਹਨ ਮੈਸੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਿਹਤ 1914 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਖਰਾਬ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਪੌਲੀ ਥੌਮਸਨ (20 ਫਰਵਰੀ 1885[10] - 21 ਮਾਰਚ, 1960) ਨੂੰ ਘਰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇ-ਬੋਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਤਜਰਬਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸੈਕਟਰੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ ਕੈਲਰ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਸਾਥੀ ਬਣ ਗਈ।[11]
ਕੈਲਰ, ਸੁਲੀਵਾਨ ਅਤੇ ਮੈਸੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਫੌਰੈਸਟ ਹਿਲਜ਼, ਕੁਈਨਸ ਚਲੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਅਮੇਰਿਕਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਫਾਰ ਬਲਾਇੰਡ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਘਰ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ।
ਐਨ ਸੁਲੀਵਾਨ ਦੀ ਮੌਤ 1936 ਵਿੱਚ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਕੈਲਰ ਨੇ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੈਲਰ ਅਤੇ ਥੌਮਸਨ ਕਨੈਕਟੀਕਟ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨੇਤਰਹੀਣਾਂ ਲਈ ਫੰਡ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ। ਥੌਮਸਨ ਨੂੰ 1957 ਵਿੱਚ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਅਤੇ 1960 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਵਿੰਨੀ ਕੋਰਬਲੀ, ਇੱਕ ਨਰਸ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ 1957 ਵਿੱਚ ਥੌਮਸਨ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ, ਥੌਮਸਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕੈਲਰ ਦੀ ਸਾਥੀ ਰਹੀ।[12]
ਪੁਰਾਲੇਖ ਸਮੱਗਰੀ
ਸੋਧੋਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈਲਨ ਕੈਲਰ ਦੀ ਪੁਰਾਲੇਖ ਸਮੱਗਰੀ ਗੁੰਮ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ 11 ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਟਵਿਨ ਟਾਵਰਸ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।[13][14][15]
ਹੈਲਨ ਕੈਲਰ ਪੁਰਾਲੇਖਾਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਅਮਰੀਕੀ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਫਾਰ ਬਲਾਇੰਡ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ।[16]
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ "The life of Helen Keller". Royal National Institute of Blind People. November 20, 2008. Archived from the original on ਜੂਨ 7, 2007. Retrieved January 22, 2009.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help) Archived June 7, 2007[Date mismatch], at the Wayback Machine. - ↑ "Helen Keller FAQ". Perkins School for the Blind. Retrieved December 25, 2010.
- ↑ Helen Keller. "The Story of My Life". Project Gutenberg. p. 11. Archived from the original on ਸਤੰਬਰ 24, 2015. Retrieved March 7, 2010.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000019-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ "HELEN KELLER IN COLLEGE – Blind, Dumb and Deaf Girl Now Studying at Radcliffe". Chicago Tribune: 16. October 13, 1900.
- ↑ "Phi Beta Kappa Members". The Phi Beta Kappa Society (PBK.org). Retrieved March 25, 2020.
- ↑ Herbert Gantschacher "Back from History! – The correspondence of letters between the Austrian-Jewish philosopher Wilhelm Jerusalem and the American deafblind writer Helen Keller", Gebärdensache, Vienna 2009, p. 35ff.
- ↑ Specifically, the reordered alphabet known as American Braille
- ↑ "First Number Citizens Lecture Course Monday, November Fifth", The Weekly Spectrum, North Dakota Agricultural College, Volume XXXVI no. 3, November 7, 1917.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001B-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ "Tragedy to Triumph: An Adventure with Helen Keller". Graceproducts.com. Retrieved March 15, 2016.
- ↑ "The life of Helen Keller". Royal National Institute of Blind People. November 20, 2008. Archived from the original on June 7, 2007. Retrieved January 22, 2009. Archived June 7, 2007[Date mismatch], at the Wayback Machine.
- ↑ "Helen Keller Archive Lost in World Trade Center Attack". Poets & Writers. October 3, 2001. Retrieved April 26, 2015.
- ↑ Urschel, Donna (November 2002). "Lives and Treasures Taken". Library of Congress Information Bulletin. 61 (11). Library of Congress.
- ↑ Bridge, Sarah; Stastna, Kazi (August 21, 2011). "9/11 anniversary: What was lost in the damage". CBC News. Retrieved April 26, 2015.
- ↑ "Helen Keller – Our Champion". American Foundation for the Blind. 2015. Archived from the original on ਨਵੰਬਰ 8, 2015. Retrieved November 7, 2015.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help) Archived November 8, 2015[Date mismatch], at the Wayback Machine.
<ref> tag defined in <references> has no name attribute.