ਉਲਕਾ ਪਿੰਡ
ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਅਤਿਅੰਤ ਵੇਗ ਨਾਲ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਪਿੰਡ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਲਕਾ (meteor) ਅਤੇ ਸਧਾਰਨ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟਦੇ ਹੋਏ ਤਾਰੇ ਅਤੇ ਬਲਦੀ ਲੱਕੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਲਕਾਵਾਂ ਦਾ ਜੋ ਅੰਸ਼ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਜਲਣ ਤੋਂ ਬਚਕੇ ਧਰਤੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਉਲਕਾਪਿੰਡ (meteorite) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਲਕਾਵਾਂ ਅਣਗਿਣਤ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਗਿਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤਿਅੰਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਤਾਂ ਇਹ ਅਤਿ ਅਨੋਖੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਦੂਜੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੇ ਹੋਏ ਵੱਖ ਵੱਖ ਗ੍ਰਿਹਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸਰੋਤ ਕੇਵਲ ਇਹ ਹੀ ਪਿੰਡ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਬੋਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੂਮੰਡਲੀ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਅਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਆਏ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥ ਉੱਤੇ ਕੀ ਕੀ ਪ੍ਰਤੀਕਰਿਆਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਪਿੰਡ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਭੂਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਪਰਕ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਸੰਖੇਪ ਇਤਹਾਸ
ਸੋਧੋਹਾਲਾਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਟੁੱਟਦੇ ਹੋਏ ਤਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਅਤਿਅੰਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਂ ਤੋਂ ਵਾਕਫ਼ ਸੀ, ਤਦ ਵੀ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਲਗਾ ਕਿ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪਾਏ ਗਏ ਇਹ ਪਿੰਡ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ। 18ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਡੀ. ਟਰੌਇਲੀ ਨਾਮਕ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਨੇ ਇਟਲੀ ਵਿੱਚ ਅਲਬਾਰੇਤੋ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਗਿਰੇ ਹੋਏ ਉਲਕਾਪਿੰਡ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਖਮੰਡਲ ਤੋਂ ਟੁੱਟਦੇ ਹੋਏ ਤਾਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਸੰਨ 1768 ਵਿੱਚ ਫਾਦਰ ਬਾਸਿਲੇ ਨੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਲੂਸ ਨਾਮਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਉਲਕਾਪਿੰਡ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵੇਖਿਆ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸਨੇ ਪੈਰਿਸ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਰਾਇਲ ਅਕੈਡਮੀ ਦੇ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਮਾਚਾਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਅਕੈਡਮੀ ਨੇ ਸਮਾਚਾਰ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਘਟਨਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀਵੇਦਨ ਵਿੱਚ ਫਾਦਰ ਬਾਸਿਲੇ ਦੇ ਸਮਾਚਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਭਰਿਆ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਮੰਤਵ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗ ਜਾਣ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਦਾ ਵਰਕੇ ਕੁੱਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੱਚ ਯੋਗ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਬਾਸਿਲੇ ਨੂੰ ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਪਿੰਡ ਧਰਤੀ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਜਰਮਨ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਕਲਾਡਨੀ ਨੇ ਸੰਨ 1794 ਵਿੱਚ ਸਾਇਬੇਰਿਆ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਇੱਕ ਉਲਕਾਪਿੰਡ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਸਿੱਧਾਂਤ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਪਿੰਡ ਖਮੰਡਲ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਨਿੱਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਤੁਰੰਤ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਵੀ ਕਲਾਡਨੀ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਵਿਗਿਆਨੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਜਿਆਦਾ ਧਿਆਨਯੋਗ ਦੇਣ ਲੱਗੇ। 1803 ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਲਾ ਐਗਿਲ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਉਲਕਾਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਬਰਸਾਤ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਣਗਿਣਤ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਪੱਥਰ ਗਿਰੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਇੱਕਠੇ ਵੀ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕੇ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਕੈਡਮੀ ਨੇ ਉਸ ਬਰਸਾਤ ਦੀ ਪੂਰੀ ਛਾਨਬੀਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਲਕਾਪਿੰਡ ਵਾਕਈ ਖਮੰਡਲ ਤੋਂ ਹੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਵਰਗੀਕਰਣ
ਸੋਧੋਉਲਕਾਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਵਰਗੀਕਰਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਪਿੰਡ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੋਹੇ, ਨਿਕਲ ਜਾਂ ਮਿਸ਼ਰਤ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਸਿਲਿਕੇਟ ਖਨਿਜਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਪੱਥਰ-ਯੋਗਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਵਰਗ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਧਾਤਵੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਰਗਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਸ਼ਮਿਕ ਉਲਕਾਪਿੰਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਤਵੀ ਅਤੇ ਆਸ਼ਮਿਕ ਪਦਾਰਥ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਾਨ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧਾਤਾਸ਼ਮਿਕ ਉਲਕਾਪਿੰਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਾਕਈ ਪੂਰੇ ਧਾਤਵੀ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਆਸ਼ਮਿਕ ਉਲਕਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੋਰ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਉਲਕਾਪਿੰਡ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਰਗ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਤਿੰਨਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਭੇਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਸ਼ਮਿਕ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੁੱਖ ਉਪਭੇਦ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਕੌਂਡਰਾਇਟ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਅਕੌਂਡਰਾਇਟ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਪਵਰਗ ਦੇ ਪਿੰੜੋਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵ੍ਰੱਤਾਕਾਰ ਦਾਣੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੌਂਡਰਿਊਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਹਨਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕੌਂਡਰਿਊਲ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕੌਂਡਰਾਇਟ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਧਾਤਵੀ ਉਲਕਾਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੋ ਮੁੱਖ ਉਪਭੇਦ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮਵਾਰ ਅਸ਼ਟਾਨੀਕ (ਆਕਟਾਹੀਡਰਾਇਟ) ਅਤੇ ਸ਼ਸ਼ਠਾਨੀਕ (ਹੈਕਸਾਹੀਡਰਾਇਟ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਨਾਮ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਅੰਤਰਰਚਨਾ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਵਰਗਾ ਇਸ ਨਾਮਾਂ ਵਲੋਂ ਵਿਅਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਹਿਲੇ ਵਰਗ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਤਵੀ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਬੰਨ (ਪਲੇਟ) ਅਸ਼ਟਾਨੀਕ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸ਼ਠੀਨੀਕ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਥਾਪੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵਿਡਾਮਨਸਟੇਟਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਮਾਰਜਿਤ ਵਰਕੇ ਉੱਤੇ ਵੱਡੀ ਸੁਗਮਤਾ ਨਾਲ ਸਿਆਣੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਧਾਤਵਾਸ਼ਮਿਕ ਉਲਕਾਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੋ ਮੁੱਖ ਉਪਵਰਗ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮਅਨੁਸਾਰ ਪੈਲੇਸਾਇਟ ਅਤੇ ਅਰਧਧਾਤਵਿਕ (ਮੀਜੋਸਿਡਰਾਇਟ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਉਪਵਰਗ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਆਸ਼ਮਿਕ ਅੰਗ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਔਲੀਵੀਨ ਖਣਿਜ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਸਫਟ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਅਲੌਹ - ਨਿਕਲ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਸਮਾਵ੍ਰੱਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਰਧਧਾਤਵਿਕ ਉਲਕਾਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਇਰੌਕਸੀਨ ਅਤੇ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਏਨੌਰਥਾਇਟ ਫੇਲਸਪਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।