|
'''''ਮੇਘਦੂਤ''''' ਮਹਾਕਵੀ [[ਕਾਲੀਦਾਸ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੂਤਕਾਵਿ ਹੈ।
{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ|ਤਾਰੀਖ਼=ਅਗਸਤ ੨੦੧੨}}
==ਕਹਾਣੀ ਸਾਰ==
{{ਅੰਦਾਜ਼|ਤਾਰੀਖ਼=ਅਗਸਤ ੨੦੧੨}}
ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਯਕਸ਼]] ਦੀ ਕਥਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕੁਬੇਰ ਪੂਜਾ ਦੇ ਪੁਸ਼ਪ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਾਰਨ ਅਲਕਾਪੁਰੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਯਕਸ਼ ਰਾਮਗਿਰੀ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਜਦੋਂ ਹਾੜ੍ਹ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਅਕਾਸ਼ ਉੱਤੇ ਮੇਘ ਉਮੜਦੇ ਵੇਖੇ ਤਾਂ ਬਿਰਹੀ ਯਕਸ਼ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਿਅਤਮਾ ਲਈ ਛਟਪਟਾਉਣ ਲੱਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਸਰਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੱਤਕਾਲ ਅਲਕਾਪੁਰੀ ਪਰਤਣਾ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਲਈ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਿਤੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਬੱਦਲਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਉਸ ਦੀ ਪਰਮ ਪਿਆਰੀ ਉਸਦੇ ਬਿਰਹਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਣ ਦੇ ਦੇਵੇ। ਇਕੱਲ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰ ਰਹੇ ਯਕਸ਼ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕਾਸਿਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਮੇਘ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸੁਨੇਹਾ ਬਿਰਹਾ-ਕੁੱਠੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਤੱਕ ਭੇਜਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸੋਚੀ।<ref>[http://pustak.org/bs/home.php?bookid=3613]</ref>
{{ਉਦਾਸੀਨਤਾ|ਤਾਰੀਖ਼=ਅਗਸਤ ੨੦੧੨}}
ਮੇਘਦੂਤੰ ਮਹਾਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਤਕਾਵਿ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਕਸ਼ ਦੀ ਕਥਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕੁਬੇਰ ਅਲਕਾਪੁਰੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੰਦਾ ਹੈ . ਯਕਸ਼ ਰਾਮਗਿਰੀ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ . ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਦੀ ਯਾਦ ਸਤਾਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ . ਕਾਮਾਰਤ ਯਕਸ਼ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦਾ ਅਲਕਾਪੁਰੀ ਪਰਤਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦੂਤ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਭੇਜਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ . ਇਕੱਲ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰ ਰਹੇ ਯਕਸ਼ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕਾਸਿਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ . ਇਸਲਈ ਉਸਨੇ ਮੇਘ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸੁਨੇਹਾ ਵਿਰਹਾਕੁਲ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਤੱਕ ਭੇਜਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸੋਚੀ . ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਾੜ੍ਹ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਅਕਾਸ਼ ਉੱਤੇ ਉਮੜਦੇ ਮੇਘਾਂ ਨੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਇੱਕ ਅਨੂਪਮ ਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।
ਮੇਘਦੂਤ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਤਰਫ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਟੀਕਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਟੀਕੇ ਲਿਖੇ ਹਨ , ਉੱਥੇ ਅਨੇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਕੇ ਅਤੇ ਇਸਨ੍ਹੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਕੇ ਕਈ ਦੂਤਕਾਵ ਲਿਖੇ । ਲਿਖੇ। ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਜੋ ਉਦਾੱਤ ਪ੍ਰਸਾਰ ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧਮਿਲਦਾ ਹੈ , ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਹੈ। ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਨੇ ਮੇਘਦੂਤ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਵਾਂਗਮਏਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਨੂਪਮ ਅੰਸ਼ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । [ 2 ] ਹੈ। ਮੇਘਦੂਤੰ ਕਵਿਤਾ ਦੋ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੈ । ਹੈ। ਪੂਰਵਮੇਘ ਵਿੱਚ ਯਕਸ਼ ਬੱਦਲ ਨੂੰ ਰਾਮਗਿਰੀ ਤੋਂ ਅਲਕਾਪੁਰੀ ਤੱਕ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰਮੇਘ ਵਿੱਚ ਯਕਸ਼ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਿਰਹਾਕੁਲ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ , ਜਿਸਨੂੰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਰੰਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਹੈ। ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਵੀ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਅੰਜਕ ( ਆਤਮਪਰਕ ) ਰਚਨਾ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਹੈ। ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ ੧੧੫ ਪਦ ਹਨ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੰਸਕਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੇਰ - ਫੇਰ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਜਿਆਦਾ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਹੈ। ਡਾ . ਐੱਸ . ਕੇ . ਡੇ ਦੇ ਮਤਾਨੁਸਾਰ ਮੂਲ ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ੧੧੧ ਪਦ ਹਨ , ਬਾਕੀ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪਰਖੇਪ ਜੋੜੇ ਗਏ ਲਗਦੇ ਹਨ ।ਹਨ।
== ਹੋਰ ਦੂਤਕਾਵਿ ==
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਨਲ ਨਾਮਕ ਆੱਖਾਨ ਵਿੱਚ ਨਲ ਅਤੇ ਦਮਯੰਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਬੱਦਲ ਨ੍ਹੂੰ ਦੂਤ ਬਣਾਕੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਦੇਸ਼ ਆਦਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਦੀ ਜੋ ਕਥਾ ਆਈ ਹੈ , ਉਹ ਵੀ ਦੂਤਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਹੀ ਨਕਲ ਹੈ । ਹੈ। ਕਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ( ੯ਵੀਂ ਸ਼ਤੀ ਈਸਵੀ ) ਮੇਘਦੂਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਮੰਦਾਕਰਾਂਤਾ ਛੰਦ ਵਿੱਚ ਤੀਰਥਕਰ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਚਾਰ ਸਰਗਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕਵਿ ਪ੍ਰਸੰਗ ਪਾਰਸ਼ਵਾਭਿਉਦਏ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਘ ਦੇ ਦੂਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੇਘਦੂਤ ਦੇ ਸ਼ਤਾਧਿਕ ਪਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਹਨ। ੧੫ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਨੇਮੀਨਾਥ ਅਤੇ ਰਾਜਮਤੀ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਕਰਮ ਕਵੀ ਨੇ ਨੇਮੀਦੂਤ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਘੂਦਤ ਦੇ ੧੨੫ ਪਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤਮ ਚਰਣਾਂ ਨੂੰ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣਾਕੇ ਕਵੀ ਨੇ ਨੇਮੀਨਾਥ ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਤਿਅਕਤ ਰਾਜਮਤੀ ਦੇ ਬਿਰਹੁੰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਹੈ। ਇਸ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜੈਨ ਕਵੀ ਚਰਿਤਰਸੁੰਦਰ ਗਣੀ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤਰਸਪਰਕ ਜੈਨ ਕਵਿਤਾ ਸ਼ੀਲਦੂਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਿਮਲਕੀਰਤੀ ਦਾ ਚੰਦਰਦੂਤ , ਅਗਿਆਤ ਕਵੀ ਦਾ ਚੇਤੋਦੂਤ ਅਤੇ ਮੇਘਵਿਜੈ ਉਪਾਧਿਆਏ ਦਾ ‘ਮੇਘਦੂਤ ਸਮੱਸਿਆ’ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਹੋਰ ਜੈਨ ਕਾਵਿ ਹਨ। ਹਨ ।
==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
| 