ਗੋਦੋ ਦੀ ਉਡੀਕ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ
ਸਮੱਗਰੀ ਮਿਟਾਈ ਸਮੱਗਰੀ ਜੋੜੀ
Charan Gill (ਗੱਲ-ਬਾਤ | ਯੋਗਦਾਨ) No edit summary |
|||
ਲਾਈਨ 73:
ਦੋਨੋਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਿਆਦਾ ਭਾਰੀ ਸੀ। ਬਾਲਰ ਹੈਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਾਸਰਸੀ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਧੁਨਿਕ ਦਰਸ਼ਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਲਾਰੇਲ ਅਤੇ ਹਾਰਡੀ ਨਾਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ‘ਦ ਕਾਮਿਕ ਮਾਇੰਡ: ਕਾਮੇਡੀ ਐਂਡ ਦ ਮੂਵੀਜ’ (ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਦੂਸਰਾ ਸੰਸਕਰਨ 1979) ਨਾਮਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਗੇਰਾਲਡ ਮਾਸਟ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਪਰੋਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਾਰੂਪ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬੈਕਟ ਦੇ 1953 ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਆਪਣੇ ਹੋਰ ਨਾਵਲ ਵਾਟ ਵਿੱਚ ਲਾਰੇਲ ਅਤੇ ਹਾਰਡੀ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਬੈਕਟ ਨੇ ਇੱਕ ਤੰਦੁਰੁਸਤ ਝਾੜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਾਰਡੀ ਲਾਰੇਲ ਜਾਂ ਇੱਕ ਮਜਬੂਤ ਲਾਰੇਲ ਕਹਿ ਕਰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ।
ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਸਟਰਾਗਨ ਅਕਸਰ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੌਂ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। "ਅਸਟਰਾਗਨ ਸ਼ਾਂਤ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਬੇਚੈਨ।"<ref name="Alan Schneider 1998 p 6">Letter to Alan Schneider, 27 December 1955 in Harmon, M., (Ed.) ''No Author Better Served: The Correspondence of Samuel Beckett and Alan Schneider'' (Cambridge: Harvard University Press, 1998), p 6</ref> ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੋਚਦਾ ਹੈ। ਉੱਧਰ "ਅਸਟਰਾਗਨ ਪੱਥਰ ਵਰਗਾ ਹੈ"<ref>Kalb, J., ''[http://samuel-beckett.net/Penelope/staging.html Beckett in Performance]'' (Cambridge: Cambridge University Press, 1989), p 43</ref>, ਸਧਾਰਨ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਜ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਲਝਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਖਾਣ ਅਤੇ ਦਰਦ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਪਾਉਂਦਾ। ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਭੁਲੱਕੜ ਵੀ ਹੈ ਪਰ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦੇ ਯਾਦ ਦਵਾਉਣ ਉੱਤੇ ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਨੇ ਉਸਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ: "ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਗਾਸਪੇਲ ਯਾਦ ਹੈ?"<ref>Beckett, S., ''Waiting for Godot'', (London: Faber and Faber, [1956] 1988), p 12</ref> ਇਸ ਉੱਤੇ ਅਸਟਰਾਗਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਪਵਿਤਰ ਸਥਾਨ ਦੇ ਰੰਗੀਨ ਨਕਸ਼ੇ ਯਾਦ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਮ੍ਰਿਤ ਸਾਗਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਹਨੀਮੂਨ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਲਘੂ ਮਿਆਦ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਕਮਜੋਰ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਅਲਜਹਾਈਮਰ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਹੋਵੇ।<ref>See Brown, V., ''[http://etd.unisa.ac.za/ETD-db/theses/available/etd-03022006-154713/unrestricted/thesis.pdf Yesterday's Deformities: A Discussion of the Role of Memory and Discourse in the Plays of Samuel Beckett]'', pp 35–75 for a detailed discussion of this.</ref> ਉੱਧਰ ਅਲ ਅਲਵਾਰੇਜ ਲਿਖਦਾ ਹੈ: "ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਭੁਲੱਕੜਪਨ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋਇਆ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਭੁੱਲਦਾ ਹੈ, ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਯਾਦ ਦਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਾਂ
ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਨੇਕ ਕਸ਼ਟ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਖ਼ਤ ਜਾਨ ਹੈ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦਾ ਦਰਦ ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਾਨਸਿਕ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਲੱਕੀ ਨਾਲ ਵੀ ਆਪਣਾ ਹੈਟ ਬਦਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਿਮਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।<ref name="themodernword.com">Gurnow, M., ''[http://www.themodernword.com/beckett/paper_gurnow.html No Symbol Where None Intended: A Study of Symbolism and Allusion in Samuel Beckett's Waiting for Godot]''</ref>
ਲਾਈਨ 81:
ਵਿਵਿਅਨ ਮਰਸਰ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵੇਟਿੰਗ ਫਾਰ ਗੋਦੋ ਡਰਾਮਾ ਨੇ ਇੱਕ ਅਸੰਭਵ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਰਤੀਮਾਨ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦਾ, ਮਗਰ ਫਿਰ ਵੀ ਦਰਸ਼ਕ ਇਕਾਗਰ ਹੋਕੇ ਇਸਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਦਾ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਕਟ ਨੇ ਇਹ ਅਜਬ ਲਿਖ ਪਾਇਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਵਾਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। (ਆਇਰਿਸ਼ ਟਾਈਮਸ, 18 ਫਰਵਰੀ 1956, ਵਰਕੇ 6।) <ref>Mercier, V., 'The Uneventful Event' in ''[[The Irish Times]]'', 18 February 1956</ref> - ਅਖਬਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਸੰਸਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਏ ਸਨ ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਬੈਕਟ ਨੇ ਕਟਾਕਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੈਕਟ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ: "ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਲਗਦਾ ਹੈ...ਜਿਵੇਂ ਗੋਗੋ ਅਤੇ ਡੀਡੀ ਨੇ ਪੀ ਐਚ ਡੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ, 'ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਉਹ ਪੀ ਐਚ ਡੀ ਨਹੀਂ ਹਨ?' ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ।"<ref>Mercier, V., ''Beckett/Beckett'' (London: Souvenir Press, 1990), p 46</ref> ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਤੀਤ ਅੱਛਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਗਿਆਤ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਕ ਵਾਰ ਈਫਲ ਟਾਵਰ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਰ੍ਹੋਨ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਅੰਗੂਰ ਤੋੜੇ ਸਨ। ਪਹਿਲਾ ਨਾਟ ਮੰਚਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੈਕਟ ਨੇ ਖੁਦ ਦੇਖਿਆ ਸੀ, ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਬਸਤਰ ਗੰਦੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਮਗਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਧਾਰਣ ਹਨ। ਉੱਧਰ ਅਸਟਰਾਗਨ ਦੁਆਰਾ ਬੈਗ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਮੰਗਣ ਉੱਤੇ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਭੜਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਵਰਤਾਉ ਉਚਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਆਭਾਸ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।<ref>Mercier, V., ''Beckett/Beckett'' (London: Souvenir Press, 1990), pp 47,49</ref>
===ਪੋਜੋ ਅਤੇ ਲੱਕੀ ===
[[Image:Naqshineh-Bajestani 2.jpg|thumb|right|[[Mehdi Bajestani]] as [[Lucky (Waiting for Godot)|Lucky]] (from a production by [[Naqshineh Theatre]])]]
ਹਾਲਾਂਕਿ ਬੇਕੇਟ ਨੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਪਰ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਭਿਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਹੈ। ਜੀਨ ਮਾਰਟਿਨ ਦੀ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਮਿੱਤਰ ਮਾਰਥੇ ਗਾਟਿਅਰ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਸਾਲਪੇਟਰੀਅਰ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਰਟਿਨ ਨੇ ਉਸਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ : ਸੁਣ, ਮਾਰਥਰ, ਇਸ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ ਉਸ ਬਾਰੇ ਵੇਰਵਾ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ? [ਉਸਨੇ] ਕਿਹਾ: ਪਾਰਕਿਨਸਨ ਦੇ ਮਰੀਜਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।... ਮੇਰੇ ਉਸਨੂੰ ਬਿਮਾਰੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਵਿੱਚ ਮਰੀਜ ਦੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਕੰਬਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਕੰਬੇ ਬਿਨਾਂ ਬੋਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ। ਮੈਂ ਤੱਦ ਕਿਹਾ ਐਨ ਇਹੀ ਚੀਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
"<ref>Jean Martin on the World Première of ''En attendant Godot'' in Knowlson, J. & E., (Ed.) ''Beckett Remembering – Remembering Beckett'' (London: Bloomsbury, 2006), p 117</ref> "ਬੈਕਟ ਅਤੇ ਰਾਜਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਘੱਟ ਆਸ਼ਵਸਤ ਸਨ ਮਗਰ ਫਿਰ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ ।"<ref>Wilmer S. E., (Ed.) Beckett in Dublin (Dublin: Lilliput Press, 1992), p 28</ref> ਜਦੋਂ ਮਾਰਟਿਨ ਨੇ ਬੈਕਟ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਲਕੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਰਕਿਨਸਨ ਦੇ ਮਰੀਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨਗੇ ਤਾਂ ਬੈਕਟ ਨੇ ਕਿਹਾ 'ਜ਼ਰੂਰ'। ਉਸਨੇ ਇਹ ਜਿਕਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਇਹੀ ਰੋਗ ਸੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ'<ref>Jean Martin to [[Deirdre Bair]], 12 May 1976. Quoted in Bair, D., ''Samuel Beckett: A Biography'' (London: Vintage, 1990), p 449</ref>
ਜਦੋਂ ਬੈਕਟ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਲਕੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਲਕੀ (ਭਾਗਸ਼ਾਲੀ) ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀਆਂ ਕੋਈ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ।
<ref>Duckworth, C., ''The Making of Godot'', p 95. Quoted in Bair, D., ''Samuel Beckett: A Biography'' (London: Vintage, 1990), p 407</ref>
ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਉਂਕਿ ਡੀਡੀ ਅਤੇ ਗੋਗੋ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੰਤੁਲਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਲਕੀ ਅਤੇ ਪੋਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਤਾਰ ਹਨ। <ref>Friedman, N., 'Godot and Gestalt: The Meaning of Meaningless' in ''The American Journal of Psychoanalysis'' 49(3) p 277</ref> ਐਪਰ ਪੋਜੋ ਅਤੇ ਲਕੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਪੋਜੋ ਦਾ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬੇਮਾਅਨੀ ਸੀ। "ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਉੱਤੇ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਕੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਨੱਚਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਨੌਕਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੋਜੋ ਦੇ ਖਾਲੀਪਣ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਪੋਜੋ "ਲਈ" ਹੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੰਚ ਤੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਹੀ ਪੋਜੋ ਹੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਲਕੀ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਸੀ।<ref name="themodernword.com" />ਇਹ ਗੱਲ ਪੋਜੋ ਸਵੀਕਾਰ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਕੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਲੀਨਤਾ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ-ਕਲਾ ਸਭ ਰੱਟੇਬਾਜ਼ੀ ਸੀ। ਪੋਜੋ ਦਾ ਆਕਾਸ਼ ਬਾਰੇ "ਪਾਰਟੀ ਪੀਸ" ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ: ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
| |||