ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

'''ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ''' ( [[31 ਜੁਲਾਈ ,]] [[1880]] - [[8 ਅਕਤੂਬਰ]] [[1936]] ) ਦੇ ਉਪਨਾਮ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ '''ਧਨਪਤ ਰਾਏ ਸ਼ਰੀਵਾਸਤਵ''' '''ਹਿੰਦੀ''' ਅਤੇ '''ਉਰਦੂ ''' ਦੇ ਮਹਾਨਤਮ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਅਤੇ ਨਵਾਬ ਰਾਏ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਉੱਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਵਲਕਾਰ ਸ਼ਰਤਚੰਦਰ ਚੱਟੋਪਾਧਿਆਏ ਨੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹੇ ਪੂਰੀ ਸਦੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ । ਅਗਲੀ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਗਹਿਰਾਈ ਤੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਚਨਾ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਬਿਨਾਂ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਅਧੂਰਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਉਹ ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ , ਸੁਚੇਤ ਨਾਗਰਿਕ , ਕੁਸ਼ਲ ਵਕਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੀਨ ਸੰਪਾਦਕ ਸਨ । ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਧ ਵਿੱਚ , ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਾ ਅਣਹੋਂਦ ਸੀ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਬੇਜੋੜ ਹੈ । ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਾਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਮੁੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਯਸ਼ਪਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਤੱਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦਾ ਜਨਮ 31 ਜੁਲਾਈ 1880 ਨੂੰ ਵਾਰਾਨਸੀ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ '''ਲਮਹੀ ਪਿੰਡ''' ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਆਨੰਦੀ ਦੇਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਮੁਨਸ਼ੀ ਅਜਾਇਬਰਾਏ ਲਮਹੀ ਵਿੱਚ ਡਾਕ ਮੁੰਸ਼ੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਉਰਦੂ , ਫਾਰਸੀ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਤੋਂ । ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਲੱਗ ਗਿਆ । 13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੀਲਿਸ‍ਮ ਹੋਸ਼ਰੂਬਾ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਚਨਾਕਾਰ ਰਤਨਨਾਥ ਸ਼ਰਸਾਰ , ਮਿਰਜਾ ਰੁਸਬਾ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਸ਼ਰਰ ਦੇ ਉਪੰਨ‍ਯਾਸੋਂ ਤੋਂ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਪ੍ਰਾਪ‍ਤ ਕਰ ਲਿਆ । 1898 ਵਿੱਚ ਮੈਟਰਿਕ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਉਤੀਰਣ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਇੱਕ ਮਕਾਮੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋ ਗਏ । ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ 1910 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ , ਦਰਸ਼ਨ , ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸ ਲੈ ਕੇ ਇੰਟਰ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1919 ਵਿੱਚ ਬੀ . ਏ . ਪਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਸਭ - ਇੰਸਪੇਕਟਰ ਪਦ ਉੱਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ । ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਰਿਹਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਆਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜੋ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਰਹੇ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਾਮਾਜਕ ਅੰਦੋਲਨ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਧਵਾ - ਵਿਆਹ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1906 ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਲ - ਵਿਧਵਾ ਸ਼ਿਵਰਾਨੀ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ ਹੋਏ - ਸ਼ਰੀਪਤ ਰਾਏ , ਅਮ੍ਰਿਤ ਰਾਇ ਅਤੇ ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ ਸ਼ਰੀਵਾਸਤਵ । 1910 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸੋਜੇ - ਵਤਨ ਲਈ ਹਮੀਰਪੁਰ ਦੇ ਜਿਲੇ ਕਲੇਕਟਰ ਨੇ ਤਲਬ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ । ਸੋਜੇ - ਵਤਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਆਂ ਜਬਤ ਕਰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਕਲੇਕਟਰ ਨੇ ਨਵਾਬਰਾਏ ਨੂੰ ਹਿਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖਣਗੇ , ਜੇਕਰ ਲਿਖਿਆ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ , ਧਨਪਤ ਰਾਏ ਨਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖਦੇ ਸਨ । ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਜਮਾਨਾ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਜੀਜ ਦੋਸ‍ਤ ਮੁਨਸ਼ੀ ਦਯਾਨਾਰਾਇਣ ਨਿਗਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਨਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਲੱਗੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਰੰਭਕ ਰਚਨਾ ਜਮਾਨਾ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੀਤਾ । ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤਮ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗੰਭੀਰ ਤੌਰ ਤੇ ਬੀਮਾਰ ਪਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਵਲ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਲੰਬੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਬਾਅਦ 8 ਅਕਤੂਬਰ 1936 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਧਨ ਹੋ ਗਿਆ ।