ਖੜਕ ਸਿੰਘ
ਖੜਕ ਸਿੰਘ (22 ਫਰਵਰੀ 1801 – 5 ਨਵੰਬਰ 1840) ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਦੂਜਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਜੂਨ 1839 ਤੋਂ ਅਕਤੂਬਰ 1839 ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਤਖਤਾਪਲਟ ਅਤੇ ਕੈਦ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਖੜਕ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਉਸਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਬਣਿਆ।
| ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ | |
|---|---|
| ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ [1] ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਜੀ [1] | |
 ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬ ਜਾਂ ਦਿੱਲੀ, (ਲਗਭਗ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਅੱਧ ਤੱਕ) | |
| ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ | |
| ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ | 27 ਜੂਨ 1839 – 8 ਅਕਤੂਬਰ 1839 |
| ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ | 1 ਸਤੰਬਰ 1839 |
| ਪੂਰਵ-ਅਧਿਕਾਰੀ | ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ |
| ਵਾਰਸ | ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ |
| ਵਜ਼ੀਰ | ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ |
| ਜਨਮ | 22 ਫਰਵਰੀ 1801 ਲਾਹੌਰ, ਪੰਜਾਬ, ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ |
| ਮੌਤ | 5 ਨਵੰਬਰ 1840 ਲਾਹੌਰ, ਪੰਜਾਬ, ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ |
| ਸਾਥੀ | ਬੀਬੀ ਖੇਮ ਕੌਰ ਢਿੱਲੋਂ |
| ਔਲਾਦ | ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ |
| ਘਰਾਣਾ | ਸੁਕਰਚੱਕੀਆ |
| ਪਿਤਾ | ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ |
| ਮਾਤਾ | ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ |
| ਧਰਮ | ਸਿੱਖ ਧਰਮ |
ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ
ਸੋਧੋਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 22 ਫਰਵਰੀ 1801 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ ਨਕਈ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨਕਈ ਮਿਸਲ ਦੇ ਤੀਜੇ ਸ਼ਾਸਕ ਰਣ ਸਿੰਘ ਨਕਈ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ "ਖੜਕ" ਦੁਆਰਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 'ਤਲਵਾਰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ' ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਦੱਸੇ ਗਏ ਅਜਿੱਤ ਯੋਧੇ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਗਿਆਨੀ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੂਰੇ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਦਿਲੋਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ।
ਉਸ ਨੇ ਚਾਰ ਵਾਰ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ। 1812 ਵਿਚ, 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਨ੍ਹਈਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਰਦਾਰ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਕਨ੍ਹਈਆ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1821 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। 1816 ਵਿੱਚ, ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬੀਬੀ ਖੇਮ ਕੌਰ ਢਿੱਲੋਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਇੱਕ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਕਲਾਲਵਾਲਾ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਦੀ ਪੋਤੀ ਸੀ। 1849 ਵਿਚ ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬੀਬੀ ਖੇਮ ਦੀਆਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਭੂਮਿਕਾ ਕਾਰਨ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਤੀਜੀ ਪਤਨੀ ਕਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਸਮਰਾ ਸੀ, ਜੋ ਸਮਰਾ ਗੋਤ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਚੌਧਰੀ ਰਾਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਸੀ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ 1818 ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ 1849 ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਇਕਲੌਤੀ ਰਾਣੀ ਸੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ 2324 ਰੁਪਏ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਪੈਨਸ਼ਨ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 1876 ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਪਤਨੀ, ਇੰਦਰ ਕੌਰ ਬਾਜਵਾ ਦਾ ਵਿਆਹ 1815 ਵਿੱਚ "ਚਾਦਰ ਡਾਲਨਾ" ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੌਕਸੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸੀ।
ਕ੍ਰਾਊਨ ਪ੍ਰਿੰਸ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ
ਸੋਧੋ
ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਮਾਰਸ਼ਲ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। 1811 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਕਨ੍ਹਈਆ ਸੰਪੱਤੀਆਂ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 1812 ਵਿੱਚ ਭਿੰਬਰ ਅਤੇ ਰਾਜੌਰੀ ਦੇ ਬੇਪਰਵਾਹ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਖੜਕ ਨੇ 1812 ਵਿਚ ਜੰਮੂ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਆਪਣੀ ਜਾਗੀਰ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਵਾਰਸ ਸੀ। ਪਰ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ ਵਾਰਸ ਸਮਝਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ ਧੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਣੀ ਸੀ। 1816 ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਜ਼ਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਾਰਸ ਐਲਾਨਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ "ਟਿੱਕਾ ਕੰਵਰ ਯੁਵਰਾਜ" (ਰਾਜਕੁਮਾਰ) ਵਜੋਂ ਮਸਹ ਕੀਤਾ।
ਉਸੇ ਸਾਲ, ਉਸਦੀ ਮਾਂ, ਮਾਈ ਨਕੈਨ ਨੇ 18 ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਉਸਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਗਈ।[2] ਲੜਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਰਾਣੀ ਨੇ ਖੁਦ ਅਨਾਜ, ਘੋੜਿਆਂ ਅਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਸਪਲਾਈ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੋਟ ਕਮਾਲੀਆ ਨੂੰ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਰਾਬਰ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। 1818 ਵਿੱਚ, ਮਿਸਰ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਉਸਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਦਿੱਤੀ, ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਰਣਾਇਕ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ (1818) ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 1819 ਵਿਚ ਸ਼ੋਪੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਨਾਲ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਿੰਸ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ, ਸ਼ਾਲ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਵੱਡਾ ਉਦਯੋਗ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਪੰਜਾਬ, ਤਿੱਬਤ, ਸਕਾਰਦੂ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਵਿਚਕਾਰ ਵਪਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਸੀ।
ਉਸ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰਪੁਰ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਚਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਲਈ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
1839 ਵਿਚ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰਾ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ 'ਤੇ ਰੋਕ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਫਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ੁਦੀਨ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ, ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।
ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ
ਸੋਧੋ
ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1 ਸਤੰਬਰ 1839 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਤੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ।
ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਖਗੋਲ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ - ਸਰਵਸਿਧਾਂਤਤੱਤਵਚੁਡਾਮਨੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਸੀ।[2]
ਹਾਲਾਂਕਿ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਦਲੇਰ ਅਤੇ ਚੰਗਾ, ਖੜਕ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਦਿਮਾਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਚਤੁਰਾਈ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਹੁਨਰ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਉਸਤਾਦ ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ ਨਾਲ ਨੇੜਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਕਠਪੁਤਲੀ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਉਸ ਉੱਤੇ ਅਜਿਹੀ ਚੜ੍ਹਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਇਸ ਸਬੰਧ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜਾ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਤਣਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਆਸਟ੍ਰੀਆ ਦੇ ਡਾਕਟਰ, ਜੋਹਾਨ ਮਾਰਟਿਨ ਹੋਨਿਗਬਰਗਰ, ਜੋ ਕਿ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਦਿਨ ਦੱਸਿਆ, ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਕਾਬੰਦੀ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਇੱਕ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਮੂਰਖਤਾ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ "ਅਪਵਿੱਤਰ" ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੂਰਬੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ,[3] ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਬਰਨਸ ਅਤੇ ਹੈਨਰੀ ਮੋਂਟਗੋਮਰੀ ਲਾਰੈਂਸ - ਜੋ ਕਦੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ ਸਨ ਦੁਆਰਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ।[4] ਬਰਨਜ਼ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੇਵਕੂਫ ਕਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਖੜਕ ਬਹੁਤ ਦਿਆਲੂ ਸੀ ਅਤੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਫੌਜੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਣਨੀਤਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਫਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਸੀ।
ਕਲੌਡ ਮਾਰਟਿਨ ਵੇਡ, ਜੋ ਕਿ 16 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ, ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਅਸਹਿਮਤ ਸੀ, ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਕਿ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਇੱਕ "ਹਲਕੇ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ, ਜੋ "ਆਪਣੇ ਆਸ਼ਰਿਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ" [5] ਵੇਡ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਡਾ. ਪ੍ਰਿਆ ਅਟਵਾਲ ਅਤੇ ਸਰਬਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਹਨ ਕਿ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਸੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਅਤੇ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣੂ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਸਗੋਂ ਕੂਟਨੀਤਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸੀ। ਉਸਨੇ "ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ" ਦਾ ਲੇਬਲ ਦਿੱਤਾ।
ਮੌਤ
ਸੋਧੋਰਾਜਾ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਉੱਤੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਸੀ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਤੇ ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਦੋਵੇਂ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚਣ, ਰਾਜ ਦੇ ਮਾਲੀਏ ਦੇ ਹਰ ਰੁਪਏ ਵਿਚ ਛੇ ਆਨੇ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨਘੜਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਗੁੰਮਰਾਹ ਹੋ ਕੇ ਦਰਬਾਰ ਅਤੇ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਗਏ।[6]
9 ਅਕਤੂਬਰ 1839 ਨੂੰ ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਮਾਲਕ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਿਅਰਥ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ।
ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚਿੱਟੀ ਸੀਸੇ ਅਤੇ ਪਾਰਾ ਨਾਲ ਜ਼ਹਿਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਉਹ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਪਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰ ਖਾਣ ਤੋਂ ਗਿਆਰਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ 5 ਨਵੰਬਰ 1840 ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਅਧਿਕਾਰਤ ਘੋਸ਼ਣਾ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਰਹੱਸਮਈ ਬਿਮਾਰੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਕਦੇ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਇੰਦਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜਕਰਾਫਟ ਵਿੱਚ ਖੜਕ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ 8 ਅਕਤੂਬਰ 1839 ਨੂੰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਸਲ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਨ ਦੇ ਨਾਲ ਗੱਦੀ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ ਸੀ।
ਵਿਰਾਸਤ
ਸੋਧੋਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲਾ, ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹਵੇਲੀ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ।[7] 2023 ਵਿੱਚ, ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਕਲਾਤਮਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਖਜ਼ਾਨਾ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[7]
ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ
ਸੋਧੋਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ 1.0 1.1 Suri., Sohan Lal (1961). Umdat-ut-tawarikh ['Umdat at-tawārīh, engl.] An outstanding original source of Panjab history by Lala Sohan Lal Suri. OCLC 163394684.
- ↑ 2.0 2.1 "Book Review: The Hidden History of Female Agency in the Sikh Empire". The Wire. Retrieved 2021-09-12.
- ↑ Sheikh, Majid (2019-06-23). "HARKING BACK: Exquisite haveli with bloody tales of treachery". Dawn. Pakistan. Retrieved 2021-10-23.
- ↑ Swamy, M. R. Narayan. "Palace Women, Princes in Sikh Empire". South Asia Monitor. Archived from the original on 2021-09-12. Retrieved 2021-09-12.
- ↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs named:0 - ↑ "Koh-i-Noor Diamond", Dictionary of Gems and Gemology, Berlin, Heidelberg: Springer Berlin Heidelberg, p. 500, 2009, doi:10.1007/978-3-540-72816-0_12469, ISBN 978-3-540-72795-8, retrieved 2021-09-12
- ↑ 7.0 7.1 Atta, Ayesha (6 October 2023). "300-year-old documents found in Kharak Singh's Haveli". Samaa. Retrieved 14 July 2024.