ਗਾਇਤਰੀ
ਗਾਯਤ੍ਰੀ ਮਹਾਮੰਤਰ ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਤਰ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਮਹੱਤਵਤਾ ਓਮ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਯਜੁਰਵੇਦ ਦੇਮੰਤਰ ॐ भूर्भुवः स्वः ਤੇ ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਛੰਦ 3.62.10 ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਗਾਯਤ੍ਰੀ ਮੰਤਰ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਗਾਯਤ੍ਰੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਮੰਤਰ ਹੈ ਤੇ ਉੰਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਗਾਯਤ੍ਰੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਚਿੱਤਰਨ ਲਾਲ ਕਮਾਲ ਤੇ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਧਨ ਸੰਪੱਤੀ ਤੇ ਐਸ਼ਵਰਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੰਨਾ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ:
- ਪੰਜ ਸਿਰਾਂ ਵਾਲੀ (ਮੁਕਤਾ, ਵਿਦਰੁਮਾ, ਹੇਮਾ, ਨੀਲਾ, ਧਾਵਲਾ) ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦਸ ਅੱਖਾਂ ਅੱਠ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਵੇਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਸ ਭੁਜਾਵਾਂ ਭਗਵਾਨ ਬ੍ਰਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਅਸਤਰ ਸ਼ਸਤਰ ਧਾਰਣ ਕਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
- ਰਾਜਹੰਸ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਸੰਕੇਤਕ ਕਿਤਾਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਮਾਤਾ ਸਰਸਵਤੀ, ਲਕਸ਼ਮੀ ਤੇ ਪਾਰਵਤੀ ਦੀ ਪਹਿਲੂ ਹੈ, ਸਬ ਇੱਕ ਹੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਜਿੰਨਾ ਕੋਲ ਰਾਜਸੀ ਗੁਣਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕੀ ਬ੍ਰਮਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਵੀ ਹੈ। ਗਾਯਤ੍ਰੀ ਮਾਤਾ ਬ੍ਰਮਾ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਪਤਨੀ ਹੈ।
ਵਿਕਾਸ
ਸੋਧੋਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਗਾਇਤਰੀ ਉਹ ਨਾਮ ਸੀ ਜੋ ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਇਕ ਮੀਟਰ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ 24 ਅੱਖਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।[1] ਖ਼ਾਸਕਰ, ਇਹ ਗਾਇਤਰੀ ਮੰਤਰ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਗਾਯਤ੍ਰੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਮੰਤਰ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਸ ਤਿਕੋਣੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਗਾਇਤਰੀ ਮੰਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ. ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਾਇਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਗਾਯਤਰਾ ਦਾ ਨਾਰੀ ਰੂਪ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਵੈਦਿਕ ਸੋਲਰ ਦੇਵਤਾ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਨਾਮ ਜੋ ਕਿ ਸਾਵਿਤ੍ਰੀ ਅਤੇ ਸਾਵਿਤਰ ਦੇ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ।[2]
ਚਿੱਤਰਣ
ਸੋਧੋਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਇਤਰੀ ਦੀਆਂ ਕਾਂਸੀ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[3] ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਰੂਪ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਭਿਆਨਕ ਹਨ। ਗਾਇਤਰੀ ਦੀ ਕਾਂਸੀ ਦੀ ਇਕ ਤਸਵੀਰ 10 ਵੀਂ ਈ. ਚੰਬਾ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਦਿੱਲੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜ ਚਿਹਰੇ ਅਤੇ ਦਸ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ, ਤਲਵਾਰ, ਕਮਲ, ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ, ਡਿਸਕ, ਖੋਪੜੀ, ਖੱਬੇ ਅਤੇ ਗੋਡੇ ਵਿਚ ਵਰਦਾ, ਫਾਹੀ, ਇਕ ਖਰੜਾ, ਅਮ੍ਰੋਸ਼ਿਆ ਦਾ ਭਾਂਡਾ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਅਭੈ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਗਾਇਤਰੀ (ਪਾਰਵਤੀ) ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰੂਪ ਸਾਈਵਿਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਪੰਜ ਸਿਰ (ਮੁਕਤਾ, ਵਿਦ੍ਰੁਮਾ, ਹੇਮਾ, ਨੀਲਾ, ਧਵਲਾ) ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਸ ਅੱਖਾਂ ਅੱਠ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਵੇਖਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਦਸ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ। ਹਥਿਆਰ ਸ਼ਿਵ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ. ਇਕ ਹੋਰ ਤਾਜ਼ਾ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਇਕ ਚਿੱਟੇ ਹੰਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਇਕ ਇਲਾਜ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਦੇਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਹੰਸ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਚਾਰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਦਰਸਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਤ੍ਰਿਦੇਵ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ।
ਤਿਉਹਾਰ - ਗਾਇਤਰੀ ਜੈਯੰਤੀ ਅਤੇ ਨਵਰਾਤਰੀ
ਸੋਧੋਸ਼੍ਰੀਮਦ ਦੇਵੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਗਵਤ ਪੂਰਨ ਦੇਵੀ ਗਾਇਤਰੀ ਅੰਤਮ ਹਕੀਕਤ ਹੈ ਅਤੇ ਗਾਇਤਰੀ ਮੰਤਰ ਦੇ ਹਰੇਕ ਸਿਲੇਬਸ ਲਈ 24 ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।
ਗਾਯਤ੍ਰੀ ਮਹਾਮੰਤਰ
ਸੋਧੋॐ भूर्भुव स्वः। तत् सवितुर्वरेण्यं। भर्गो देवस्य धीमहि। धियो यो नः प्रचोदयात् ॥
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Bansal, Sunita Pant (2005).ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤੇ https://books.google.co.in/books?id=xhrnkdByWDIC&redir_esc=y
- ↑ Ramachandra Rao, Saligrama Krishna (1998).https://books.google.co.in/books?id=pp8oAAAAYAAJ&redir_esc=y
- ↑ Omacanda Hāṇḍā (1992). Śiva in art: a study of Śaiva iconography and miniatures. Indus Pub. House.