ਗੋਪਾਲ ਬਾਬਾ ਵਾਲੰਗਕਰ
ਗੋਪਾਲ ਬਾਬਾ ਵਾਲੰਗਕਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, (ca 1840-1900) ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਛੂਤ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਇੱਕ ਕਾਰਕੁੰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਮੋਢੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਨਸਲੀ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਛੂਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਪਹਿਲਾ ਰਸਾਲਾ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।
ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਸੋਧੋਗੋਪਾਲ ਬਾਬਾ ਵਾਲਾਂਗਕਰ ਦਾ ਜਨਮ 1840 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰਾਇਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮਹਾਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਵਦਲ ਵਿਖੇ ਅਛੂਤ ਮਹਾਰ ਜਾਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ. [1] ਉਹ ਰਮਾਬਾਈ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ ਪੋਲੀਮੈਥਿਕ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਬੀ. ਆਰ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ. 1886 ਵਿੱਚ, ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵਾਲਾਂਗਕਰ ਦਾਪੋਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਜਯੋਤੀਰਾਓ ਫੂਲੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਇੱਕ ਸੰਬੰਧ ਸਾਬਿਤ ਹੋਇਆ.[2]
1855 ਵਿੱਚ ਵਾਲਾਂਗਕਰ ਨੂੰ ਮਹਾਦ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਤਾਲੁਕ ਬੋਰਡ ਵਿੱਚ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉੱਚ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਨਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਚਰਚਾ ਹੋਈ. [3] 1900 ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਵਦਲ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ.
ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ
ਸੋਧੋਆਰੀਆ ਦੇ ਹਮਲਾ ਸਿਧਾਂਤ, ਬਦਨਾਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ. ਵਾਲਾਂਗਕਰ ਨੇ ਇਸ ਨਸਲੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਫੁਲੇ ਦੇ ਵਰਣਨ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਛੂਤ ਲੋਕ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕ ਸਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਲੋਕ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ. ਵਾਲਾਂਗਕਰ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਦੱਖਣ ਤੋਂ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ 'ਆਸਟਰੇਲਿਆਈ-ਸੈਮਿਟਿਕ ਨੌਂਨ-ਆਰੀਅਨਜ਼' ਅਤੇ 'ਅਫ੍ਰੀਕਨ ਨੀਗਰੋ' ਸਨ. ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਚਿਤਪਵਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣ 'ਬਾਰਬਰੀ ਯਹੂਦੀ' ਸਨ ਅਤੇ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦੇ 'ਮਰਾਠਾ' ਦੇ ਪੁਰਖ 'ਤੁਰਕਸ' ਸਨ.
1888 ਵਿੱਚ, ਵਾਲਾਂਗਕਰ ਨੇ ਵਾਈਟਲ-ਵਿਦਵਂਸਕ (ਬ੍ਰਾਹਮਾਨਿਕਲ ਜਾਂ ਸੈਰੀਮੋਨਿਅਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ) ਨਾਮਕ ਮਾਸਿਕ ਰਸਾਲੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਅਛੂਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਿਆ ਰਸਾਲਾ ਸੀ. ਉਸਨੇ ਸੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਦੀਨਬੰਧੂ ਵਰਗੇ ਮਰਾਠੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਲਈ ਲੇਖ ਵੀ ਲਿਖੇ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵੀ ਲਿਖੀ ਜਿਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ.
ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵਾਲਾਂਗਕਰ ਨੇ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਆਰੀਆ ਦੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੇ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਅਨਾਰਿਅਨ (ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕਾਂ) ਤੋਂ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ.[4] 1889 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਵਾਈਟਲ ਵਿਧੁਵੰਸ਼ਨ (ਸੈਰੀਮੋਨੀਅਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਛੂਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਉਮੀਦ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ. ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ 26 ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਜੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਲਈ. ਟੀ. ਐਨ. ਵੂਲੰਜਕਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਲਾਂਗਕਰ ਨੂੰ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਣ ਲਈ ਦਲਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਬੌਧਿਕ ਬਾਗ਼ੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹਨਾਂ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਸੀ. ਇਹ ਇੱਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਲੀ ਸੀ, ਇਸ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੈਤ੍ਰਿਕ ਨੇਤਾ ਇਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਗੇ [5] ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਚੇਤਾਵਨੀ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਅਛੂਤ ਭਾਰਤ ਛੱਡ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸੁਧਾਰੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ. 1894 ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਰਪਨ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਹੋਇਆ.
ਵਾਲਾਂਗਕਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਲਈ ਸਮਾਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਹਾਰ ਜਤਿਨਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗਰੁੱਪ ਬਣਾ ਕੇ, ਮਾਹਰਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਘਟਾਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਕੋ ਸੇਵਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਾਤ ਲਈ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ.
ਵਾਲਾਂਗਕਰ ਨੇ ਅਨਾਰਿਆ ਦੋਸ਼-ਪਰਿਹਾਰ ਮੰਡਲੀ (ਗੈਰ-ਆਰੀਅਨ ਬਨਾਮ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਸੋਸਾਇਟੀ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ. ਕੁਝ ਸੂਤਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸੇ ਸਾਲ ਉਸੇ ਨੇ ਫੌਜ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਪਰ ਅਨੰਦ ਤੇਲਤੁਮਬੱਡੇ ਨੇ 1890 ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਦੱਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਫੌਜੀ ਭਰਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇੱਕ ਮੁੱਦਾ ਸੀ., ਮਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮਿਲਟਰੀ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ 1857 ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਘਟਦੀ ਰਹੀ. 1890 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਲਾਰਡ ਕਿਚਨਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ. ਬਗ਼ਾਵਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮਹਾਰ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਬੰਬਈ ਇਕਾਈਆਂ ਦਾ ਇਕ-ਛੇਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਫੌਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ.[6][7] ਜਦੋਂ ਕਿਚਨਰ ਨੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ "ਮਾਰਸ਼ਲ ਕੌਮਾਂ", ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਰਾਠਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਛੂਤ ਭਰਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ, ਉਸ ਨਾਲ ਮਹਾਰਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ 1890 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਘਟ ਗਈ (ਸਰੋਤ ਸਹੀ ਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਹਨ).[8][9], ਮਹਾਰ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਨੇ ਇਸ ਬਲਾਕ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰੋਸ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਹਾਰ, ਚਾਮਾਰ ਅਤੇ ਮੰਗ ਸਾਬਕਾ ਅਫਸਰਾਂ-ਸਾਰੇ ਮਰਾਠੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਅਛੂਤਾਂ -ਵਿਚਕਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਆਪਣੀ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਵਾਲਾਂਗਕਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਅਨਾਰਿਆ ਦੋਸ਼- ਪਰਿਹਾਰ ਮੰਡਲ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਪਟੀਸ਼ਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ.[10]
ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਵਿੱਚ ਨਮਸੂਦਰ (ਚੰਡਾਲਾ) ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ੍ਹ ਸ਼ਾਮਲ ਮਾਤੁਆ ਸੰਗਠਨ ਰਾਹੀਂ ਹਰੀਚੰਦ ਠਾਕੁਰ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਾਲੰਗਕਰ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਲਿਤ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੋਢੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਖੁਦ ਬਾਲਣਕਰ ਨੂੰ ਪੂਰਵਜ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ .
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Zelliot, Eleanor (2010). "India's Dalits: Racism and Contemporary Change". Global Dialogue. 12 (2). Archived from the original on 2013-04-30.
{{cite journal}}: Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000000F-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000010-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000011-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000012-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000013-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000014-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000015-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000016-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000017-QINU`"'</ref>" does not exist.
<ref> tag defined in <references> has no name attribute.