ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ
ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ (ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ) (7 ਅਕਤੂਬਰ 1907 - 15 ਅਕਤੂਬਰ 1999) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟਣ ਸੀ। ਉਹ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੱਝ ਕੁ ਮਹਿਲਾ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਹ ਜਿਆਦਾਤਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਰੇਲ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੌਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭੱਜਣ ਲਈ ਕੀਤੀ।[1] ਉਹ ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ. ਮੈਂਬਰ ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ. ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਭਾਬੀ (ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ) ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਰਕਲ ਵਿੱਚ "ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ" ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ। ਦੁਰਗਾ ਇੱਕ ਬੰਗਾਲਣ ਔਰਤ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਬੰਗਾਲੀ ਸੀ।
ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ | |
|---|---|
 ਦੁਰਗਵਤੀ ਦੇਵੀ ਆਪਣੇ ਲਖਨਊ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦੀ ਹੋਈ। | |
| ਜਨਮ | 7 ਅਕਤੂਬਰ 1907 |
| ਮੌਤ | 15 ਅਕਤੂਬਰ 1999 (ਉਮਰ 92) |
| ਸੰਗਠਨ | ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ, ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ |
| ਲਹਿਰ | ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ |
| ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ | ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ |
| ਬੱਚੇ | ਸਚਿੰਦਰ ਵੋਹਰਾ |
ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਸੋਧੋਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ ਵੋਹਰਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ।
ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੀ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ, ਦੇਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਸਭਾ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ 16 ਨਵੰਬਰ 1926 ਨੂੰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ 11 ਵੀਂ ਵਰੇਗੰਢ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਜੇ.ਪੀ. ਸੌਂਡਰਜ਼ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੇ ਭੱਜਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ 'ਚ ਦੇਵੀ ਦਾ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ।
ਉਸ ਨੇ 63 ਦਿਨਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੌਰਾਨ ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਕਲਕੱਤੇ ਲਈ ਕੀਤੀ। ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ, ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਭੀੜ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ।
ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ
ਸੋਧੋ1929 ਦੀ ਅਸੈਂਬਲੀ ਬੰਬ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੇਵੀ ਨੇ ਲਾਰਡ ਹੈਲੀ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ; ਉਹ ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਬਚ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਸਾਥੀ ਮਰ ਗਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਨੂੰ 3,000 ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵੇਚਿਆ ਸੀ।[2]
ਦੇਵੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਕੁਤੁਬ ਰੋਡ, ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ 'ਹਿਮਾਲਿਆ ਟਾਇਲਟ' (ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਏਜੰਡੇ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮੋਕ ਸਕਰੀਨ) ਨਾਮੀ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ. ਮੈਂਬਰ ਵਿਮਲ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੈਨ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਕ੍ਰਿਕ ਐਸਿਡ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਗਲਾਈਸਰੀਨ ਅਤੇ ਪਾਰਾ ਦੇ ਸੰਪੂਰਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕੀਤੇ।
ਸੌਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ, 19 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ, ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਮਦਦ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਜਿਸ ਲਈ ਉਹ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਠਿੰਡਾ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਹਾਵੜਾ (ਕਲਕੱਤਾ) ਲਈ ਫੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵਜੋਂ ਨਾਟਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਸਚਿਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾਇਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜਗੁਰੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਨ ਇੱਕ ਨੌਕਰ ਵਜੋਂ ਢੋਅ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਾਨਤਾ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਉਸ ਦੇ ਵਾਲ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪਹਿਰਾਵੇ ਨੂੰ ਧਾਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਜਦੋਂ 19 ਦਸੰਬਰ 1928 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਗਏ, ਤਾਂ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਦੋਸਤ ਵਜੋਂ ਮਿਲਵਾਇਆ। ਦੇਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਸਕੀ। ਫਿਰ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਦੇਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਦਲੀ ਹੋਈ ਦਿੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਸਕੀ, ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਸਕੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ।
ਉਹ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਘਰੋਂ ਚਲੇ ਗਏ। ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਪਛਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਨਪੋਰ (ਕਾਨਪੁਰ) ਲਈ ਤਿੰਨ ਟਿਕਟਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ - ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਦੋ ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਲਈ ਤੀਜੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਇੱਕ ਟਿਕਟ ਖਰੀਦੀ। ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਅਣਸੁਖਾਵੀਂ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰਿਵਾਲਵਰ ਲੋਡ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਤੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲੇ ਅਤੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹ ਗਏ। ਕਾਨਪੁਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਛੱਡਦਿਆਂ ਲਖਨਊ ਲਈ ਇੱਕ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਵੜਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਸੀ.ਆਈ.ਡੀ. ਆਮ ਤੌਰ' ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀ ਰੇਲ 'ਤੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਲਖਨਊ ਵਿਖੇ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਨਾਰਸ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਹਾਵੜਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਦੇਵੀ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਪਰਤੀ।[3]
ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਸੋਧੋਹੋਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੁਰਗਾ ਨੇ ਗਾਜ਼ੀਆਬਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਪਤ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢੇ ਇੱਕ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ।
ਦੁਰਗਾ ਦੀ ਮੌਤ 15 ਅਕਤੂਬਰ 1999 ਨੂੰ 92 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਗਾਜ਼ੀਆਬਾਦ ਵਿਖੇ ਹੋਈ।
ਉਸ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਹਵਾਲਾ ਰਾਕੇਸ਼ ਓਮਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮਹਿਰਾ ਦੀ 2006 ਵਿੱਚ ਆਈ ਫ਼ਿਲਮ "ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ" ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਸੋਹਾ ਅਲੀ ਖਾਨ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਇਆ ਸੀ।
ਹੋਰ ਦੇਖੋ
ਸੋਧੋਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ "The Tribune...Sunday Reading". Tribuneindia.com. Retrieved 2012-11-09.
- ↑ "Children of Midnight Durgawati Devi: The Fearless Lady!". YoungBites. Major Kulbir Singh. 11 January 2018. Retrieved 19 June 2019.
- ↑ Bakshi, S. R. (1988). Revolutionaries and the British Raj. Atlantic Publishers. p. 61.
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ
ਸੋਧੋ- "Shaheed Bhagwati Charan Vohra". shahidbhagatsingh.org. Retrieved 2 November 2012.