ਦੇਹਰਾਦੂਨ
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਰਾਜ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ 236 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਵਧਦੇ ਅਬਾਦੀ ਦੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਹੌਲ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਉਪ-ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।[13] ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਾ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਾਕਤਵਰ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ - ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਯਮੁਨਾ- ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ
ਦੇਹਰਾ ਦੂਨ | |
|---|---|
ਮੈਟਰੋਪੋਲੀਸ | |
| ਉਪਨਾਮ: Doon | |
  ਦੇਹਰਾਦੂਨ  ਦੇਹਰਾਦੂਨ | |
| ਗੁਣਕ: 30°20′42″N 78°01′44″E / 30.345°N 78.029°E | |
| Country |  India |
| State | Uttarakhand |
| District | Dehradun |
| Founded | 1817 |
| Municipality | 1867 |
| ਸਰਕਾਰ | |
| • ਕਿਸਮ | Mayor–Council |
| • ਬਾਡੀ | Dehradun Municipal Corporation |
| • Mayor | Sunil Uniyal (BJP) |
| • Municipal Commissioner | Manuj Goyal,[1] IAS |
| ਖੇਤਰ | |
| • ਮੈਟਰੋਪੋਲੀਸ | 196.48 km2 (75.86 sq mi) |
| • Metro | 300 km2 (100 sq mi) |
| ਉੱਚਾਈ | 640 m (2,100 ft) |
| ਆਬਾਦੀ | |
| • ਮੈਟਰੋਪੋਲੀਸ | 8,03,983 (2,018) |
| • ਰੈਂਕ | 79th |
| • ਮੈਟਰੋ | 12,79,083 (2,021) |
| Languages | |
| • Official | Hindi[7] |
| • Additional official | Sanskrit[8][9] |
| • Regional | Garhwali,[10] Jaunsari[11] |
| ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ | ਯੂਟੀਸੀ+5:30 (IST) |
| PIN | 248001 |
| Telephone code | +91-135 |
| ਵਾਹਨ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ | UK-07 |
| HDI (2016) |  0.816 (very high)[12] |
| ਵੈੱਬਸਾਈਟ | dehradun |
ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਹਰਾ ਦੂਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਇਹ ਉਪਨਾਮ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਰਦੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਜੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਸੈਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਖੇਤਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਖੇਤਰ (NCR) ਦੇ "ਕਾਊਂਟਰ ਮੈਗਨੇਟਸ" ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਮਹਾਨਗਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਅਤੇ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਿਸਫੋਟ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਰਟ ਸਿਟੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਕਲਪਕ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਠਮੰਡੂ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦਾ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਤਲਹਟੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਯਮੁਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ, ਸੋਂਗ ਨਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਆਪਣੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਅਤੇ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਹਲਕੇ ਮਾਹੌਲ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਲਈ ਇੱਕ ਗੇਟਵੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਮਿਲਟਰੀ ਅਕੈਡਮੀ, ਫੋਰੈਸਟ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੋਰੈਸਟ ਅਕੈਡਮੀ, ਦੂਨ ਸਕੂਲ, ਵੇਲਹਮ ਬੁਆਏਜ਼ ਸਕੂਲ, ਵੇਲਹਮ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ, ਬ੍ਰਾਈਟਲੈਂਡ ਸਕੂਲ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਰਤੀ ਮਿਲਟਰੀ ਕਾਲਜ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਵਾਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਜਿਓਲੋਜੀ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਰਿਮੋਟ ਸੈਂਸਿੰਗ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਰਵੇਅਰ-ਜਨਰਲ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ। ਦੈਨਿਕ ਜਾਗਰਣ ਅਤੇ ਕੇਪੀਐਮਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਸਿਹਤ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ, ਆਰਥਿਕਤਾ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਯੁਕਤ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਆਪਣੇ ਬਾਸਮਤੀ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਬੇਕਰੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਦ੍ਰੋਣ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨਵਰੀ 1804 ਵਿੱਚ ਗੋਰਖਾ ਰਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਰਣਨੀਤਕ ਮੁੱਲ ਲਈ, ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੇਵਾ ਅਕੈਡਮੀ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਭਾਰਤੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਗੜ੍ਹੀ ਛਾਉਣੀ ਅਤੇ ਨੇਵਲ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਪੁਲਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਏਜੰਸੀ ਹੈ।
ਇਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਸੂਰੀ, ਧਨੌਲੀ, ਚਕਰਾਤਾ, ਨਿਊ ਟੇਹਰੀ, ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ, ਹਰਸਿਲ, ਚੋਪਟਾ-ਤੁੰਗਨਾਥ, ਔਲੀ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹਾਈਕਿੰਗ ਸਥਾਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਘਾਟੀ, ਡੋਆਏਲ ਡੀ ਵਿਖੇ ਬੁਆਏਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਕੈਂਪਿੰਗ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਪੈਨੋਰਾਮਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਲਈ ਕੇਦਾਰਕਾਂਠਾ, ਹਰ ਕੀ ਦੂਨ ਅਤੇ ਹੇਮਕੁੰਟ ਸਾਹਿਬ। ਹਰਿਦੁਆਰ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ, ਛੋਟਾ ਚਾਰ ਧਾਮ ਦੇ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਤੀਰਥ ਸਰਕਟ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ। ਯਮੁਨੋਤਰੀ, ਗੰਗੋਤਰੀ, ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਅਤੇ ਬਦਰੀਨਾਥ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਨਿਰੁਕਤੀ
ਸੋਧੋਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ "ਦੇਹਰਾ" + "ਦੁਨ" ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। "ਦੇਹਰਾ" ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਹਿੰਦੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਵਿਊਟੌਲੋਜੀ ਹੈ: "ਦੇਵ" + "ਘਰ", ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ "ਦੇਵਹਰਾ"। ਜਾਂ ਦ੍ਰੋਣਿ) ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਏ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਟ੍ਰੈਕਟ; ਇੱਕ ਘਾਟੀ"
ਕਸਬੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸੱਤਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਾਂ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਕੋਲ ਇੱਕ ਦੂਤ ਵਜੋਂ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ (ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ) ਦੀ ਇਕ ਆਇਤ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ, "ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੀ ਕਬਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਘੁਮਿਆਰ ਦੀ ਗੰਢ ਵਿਚ ਗੁੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ", ਇਸ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ। ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਪਾਠ ਦੀ ਗਲਤ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, "ਮੁਸਲਮਾਨ" ਨੂੰ "ਬੇਮਨ" (ਵਿਸ਼ਵਾਸਹੀਣ, ਬੁਰਾਈ) ਨਾਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨਾਮ ਆਪਣੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਰੱਖਿਆ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਖੇਤਰ (ਉਤਰਾਖੰਡ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਗੀਰ (ਜ਼ਮੀਨ ਗਰਾਂਟ) ਦੇ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਰਾਮਰਾਇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਮਰਾਈਅਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਰਾਮ ਰਾਇ ਦੇ ਨਾਲ ਵਸ ਗਏ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਕਸਬੇ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਨਾਮ ਦੇਹਰਾ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇਹਰਾ ਸ਼ਬਦ ਦੁਨ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਪੈ ਗਿਆ।
ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ, ਦੁਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਨਿਵਾਸ, ਕੇਦਾਰਖੰਡ ਨਾਮਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਹਾਭਾਰਤ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਕੌਰਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਦਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ "ਦ੍ਰੋਣਾਨਗਰੀ" (ਦ੍ਰੋਣ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ) ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸ
ਸੋਧੋਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ (ਉਪਨਾਮ "ਦੂਨ ਵੈਲੀ") ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਵਣ ਅਤੇ ਰਾਮ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਮ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਲਕਸ਼ਮਣ ਨੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦ੍ਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ 'ਦ੍ਰੋਣਾਨਗਰੀ' ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੌਰਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਹੀ ਗੁਰੂ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਰਗੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਖੰਡਰ ਲਗਭਗ 2000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਥਾਨ, ਸਥਾਨਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਾਮਾਇਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਪਾਂਡਵਾਂ ਦਾ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸੁਬਾਹੂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਹਸਤਨਾਪੁਰਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ਭੂਤਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ। ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਜਗ੍ਹਾ 'ਚਕਰਤਾ' ਦੀ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ।
ਸੱਤਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸੁਧਾਨਗਰਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਹੁਏਨ ਸਾਂਗ ਦੁਆਰਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੁਧਾਨਾਗਰਾ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਲਸੀ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਫ਼ਰਮਾਨ ਕਲਸੀ ਵਿੱਚ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਰੀਪੁਰ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਰਾਜਾ ਰਸਾਲਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਖੰਡਰ ਲੱਭੇ ਗਏ ਸਨ ਜੋ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ .. ਫਤਿਹ ਸ਼ਾਹ ਇੱਕ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜੇ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪਿੰਡ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਨਾਮ ਵਰਤਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ (ਵੈਬ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ਾ, 1808) ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ (ਜੇਰਾਰਡ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ਾ, 1818)। ਜੈਰਾਰਡ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਨਾਮ "ਦੇਹਰਾ ਜਾਂ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ" ਹੈ। ਇਸ ਮੂਲ ਸਿੱਖ ਮੰਦਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਸਨ ਜੋ ਹੁਣ ਆਧੁਨਿਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ।
ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ 1858 ਵਿਚ। ਮੌਜੂਦਾ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ 1707 ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ 1676 ਵਿੱਚ "ਦੁਨ" (ਵਾਦੀ) ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ "ਡੇਰਾ" (ਡੇਰਾ) ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ 'ਡੇਰਾ ਦੁਨ' ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 'ਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਬਣ ਗਿਆ।
ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਈ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਚਮਤਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਫਤਿਹ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਹਰ ਸੰਭਵ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ, ਧਮਾਵਾਲਾ ਵਿਚ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ (ਮੰਦਰ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੌਜੂਦਾ ਇਮਾਰਤ, ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਉਸਾਰੀ 1707 ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ, ਸੰਤਾਂ, ਰਿਸ਼ੀ-ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ। ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ, ਦਰਖਤਾਂ, ਨੁਕੀਲੇ ਨੱਕਾਂ ਵਾਲੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਚਿਹਰੇ ਅਤੇ ਮੇਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਾਂਗੜਾ-ਗੁਲੇਰ ਕਲਾ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਕਲਾ ਦੀ ਰੰਗ ਸਕੀਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਉੱਚੇ ਮੀਨਾਰ ਅਤੇ ਗੋਲ ਚੋਟੀਆਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਹਨ। 230 ਗੁਣਾ 80 ਫੁੱਟ (70 ਮੀਟਰ × 24 ਮੀਟਰ) ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤਾਲਾਬ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੋਕ ਕੂੜਾ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ; ਇਸ ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਅਫਗਾਨ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ
ਸੋਧੋਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਅਫਗਾਨ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਅਫਗਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਫਗਾਨ ਅਮੀਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਮਸੂਰੀ ਵਿੱਚ 6 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਿਹਾ। ਮਸੂਰੀ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਅਧੀਨ ਪੈਂਦੇ ਬਲਾਹਿਸਰ ਵਾਰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਸ਼ਹੂਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨੀ ਬਾਸਮਤੀ ਨੂੰ ਉਹ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਨਾਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਘਾਟੀ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਆਦੀ ਚੀਜ਼ ਵਜੋਂ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਅਫਗਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦੇ ਪੋਤੇ, ਮੁਹੰਮਦ ਯਾਕੂਬ ਖਾਨ ਨੂੰ 1879 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਵਾਂਗ, ਉਸਨੇ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿਵਾਸ ਵਜੋਂ ਚੁਣਿਆ। ਯਾਕੂਬ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਸਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਅਫਗਾਨ ਬਣਿਆ। ਮੌਜੂਦਾ ਮੰਗਲਾ ਦੇਵੀ ਇੰਟਰ ਕਾਲਜ ਕਦੇ ਕਾਬੁਲ ਪੈਲੇਸ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਯਾਕੂਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ ਸਨ। ਰਾਜੇ ਦੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਭੂਗੋਲ
ਸੋਧੋਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ। ਇਹ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਆਖ਼ਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨਾਦਿਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਸੀ। ਦੋ ਅਜੀਬ ਮਹਿਲ - ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਕਾਬੁਲ ਪੈਲੇਸ ਅਤੇ ਮਸੂਰੀ ਵਿੱਚ ਬਾਲਾ ਹਿਸਾਰ ਪੈਲੇਸ - ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਇਸ ਸਬੰਧ ਦੇ ਗਵਾਹ ਹਨ। ਇਹ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਲਾਵਤਨੀ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਮਹਿਲ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲੇ ਮਹਿਲ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਤੀ ਹਨ। ਬਾਲਾ ਹਿਸਾਰ ਪੈਲੇਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮਸੂਰੀ ਦੇ ਵਿਨਬਰਗ ਐਲਨ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਦੋ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ: ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਜੌਂਸਰ-ਬਾਵਰ। ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਟਿਹਰੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਪੌੜੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਨਾਲ, ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਅਤੇ ਸਿਰਮੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ, ਯਮੁਨਾਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਟਨ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀਆਂ। ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਹਰਿਦੁਆਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ 30°01' N ਅਤੇ 31°2'N ਅਤੇ ਲੰਬਕਾਰ 77°34' E ਅਤੇ 78°18'E ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ।[42] ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਛੇ ਤਹਿਸੀਲਾਂ - ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਚਕਰਤਾ, ਵਿਕਾਸਨਗਰ, ਕਲਸੀ, ਤਿਉਨੀ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ - ਛੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਬਲਾਕ - ਵਿਸ, ਚਕਰਟਾ, ਕਲਸੀ, ਵਿਕਾਸਨਗਰ, ਸਾਹਸਪੁਰ, ਰਾਜਪੁਰ ਅਤੇ ਡੋਈਵਾਲਾ - 17 ਕਸਬੇ ਅਤੇ 764 ਪਿੰਡ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 746 ਪਿੰਡ ਆਬਾਦ ਹਨ; 18 ਅਬਾਦ ਹਨ।
ਦੂਨ-ਅਧਾਰਤ ਵਿਰਾਸਤੀ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਨੇ ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ, "ਕਰਨਪੁਰ ਦਾ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ 1879 ਵਿੱਚ ਯਾਕੂਬ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਗਾਰਡ ਰੂਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਰਵੇਖਣ ਚੌਕ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਦਫ਼ਤਰ ਸ਼ਾਹੀ ਸੇਵਕਾਂ ਦਾ ਕੁਆਰਟਰ ਸੀ।
ਅੱਜ ਸਾਬਕਾ ਰਾਇਲਟੀ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ, ਯਾਕੂਬ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੋਤੇ ਸਰਦਾਰ ਅਜ਼ੀਮ ਖਾਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ ਹਨ। ਦੂਨ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਉਦੋਂ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜ਼ਾਹਿਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇਲਾਜ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਦੂਨ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਪਰ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ। ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਸ਼ਰਫ ਗਨੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਦਾਦੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਹੋਈ ਸੀ। "ਮੈਂ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਟੈਗੋਰ 'ਤੇ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਨੇ ਪਾਲਿਆ ਸੀ ਜੋ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ...," ਡਾ ਗਨੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ ਦਾ ਦੂਜਾ "ਘਰੇਲੂ" ਮੈਦਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਚੁਣਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਕ੍ਰਿਕਟ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲ "ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਬੰਧ" ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਵਿਰਾਸਤੀ ਨਹਿਰੀ ਨੈੱਟਵਰਕ
ਸੋਧੋਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਹਿਰੀ ਨੈਟਵਰਕ ਸੀ, ਜੋ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਜਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਠੰਡਾ ਮਾਈਕ੍ਰੋਕਲੀਮੇਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਨਹਿਰ, ਰਾਜਪੁਰ ਨਹਿਰ, 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ 2000 ਵਿੱਚ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਨੂੰ ਚੌੜਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਰਾਸਤੀ ਨਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ, ਮਾਈਕ੍ਰੋਕਲੀਮੇਟ ਅਤੇ ਬਿਲਟ ਵਾਤਾਵਰਨ ਲਈ ਇਸਦੇ ਲਾਭ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਨੈਟਵਰਕ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਹੈ।
ਜਲਵਾਯੂ
ਸੋਧੋਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਜਲਵਾਯੂ ਨਮੀ ਵਾਲਾ ਸਬਟ੍ਰੋਪਿਕਲ (Cwa) ਹੈ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਦੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਠੰਡ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੂਨ ਵੈਲੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਚਾਈ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ। [46] ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸੁਹਾਵਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਦੂਨ ਵਿੱਚ, ਗਰਮੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤੀਬਰ ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ 44 °C (111 °F) ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਹਵਾਵਾਂ (ਲੂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ) ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਦੀਆਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਫ੍ਰੀਜ਼ਿੰਗ ਪੁਆਇੰਟ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ 1 ਅਤੇ 20 °C (34 ਅਤੇ 68 °F) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਗੰਭੀਰ ਠੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਠੰਢ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ,[47] ਇਹ ਆਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਔਸਤ ਸਾਲਾਨਾ 2,073.3 ਮਿਲੀਮੀਟਰ (81.63 ਇੰਚ) ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਲਾਨਾ ਬਰਸਾਤ ਜੂਨ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ, ਜੁਲਾਈ ਅਤੇ ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੌਰਾਨ, ਅਕਸਰ ਭਾਰੀ ਅਤੇ ਲੰਮੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ, ਢੁਕਵੇਂ ਨਿਕਾਸ ਅਤੇ ਭਰਪੂਰ ਬਾਰਿਸ਼ ਤੋਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਲਾਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਜਨਸੰਖਿਆ
ਸੋਧੋ2011 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ 578,420 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ;[4] ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 303,411 ਅਤੇ 275,009 ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 906 ਪ੍ਰਤੀ 1000 ਪੁਰਸ਼ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਬਾਦੀ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 907 ਪ੍ਰਤੀ 1000 ਪੁਰਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਲ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 873 ਲੜਕੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ 1000 ਲੜਕਿਆਂ ਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਔਸਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ। 2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਛੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 80,180 ਸੀ। ਇੱਥੇ 50,600 ਲੜਕੇ ਅਤੇ 28,580 ਲੜਕੀਆਂ ਹਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਝੁੱਗੀ-ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ 32,861 ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 158,542 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਲਗਭਗ 27.58% ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਵਾਧਾ 574,840 ਹੈ।
ਹਿੰਦੀ, ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਵਿੰਗ ਅਤੇ ਵ੍ਹਾਈਟ-ਕਾਲਰ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ। ਮੂਲ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗੜ੍ਹਵਾਲੀ, ਜੌਨਸਾਰੀ ਅਤੇ ਕੁਮਾਓਨੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[10][11] ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀ, ਨੇਪਾਲੀ, ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਤਿੱਬਤੀ-ਬਰਮਨ ਹਨ।[51][52] ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਆਬਾਦੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਹੈ; ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਹੈ। 2011 ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਸਥਾਈ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ 82.53% ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਵਾਲਾ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਧਰਮ ਹੈ। ਇਸਲਾਮ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਲਗਭਗ 11.75% ਅਨੁਸਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ 3.5%, ਈਸਾਈ ਧਰਮ 1.06%, ਜੈਨ ਧਰਮ 0.63%, ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ 0.29% ਹੈ। ਲਗਭਗ 0.01% ਨੇ 'ਹੋਰ ਧਰਮ' ਕਿਹਾ, ਲਗਭਗ 0.24% ਨੇ 'ਕੋਈ ਖਾਸ ਧਰਮ ਨਹੀਂ' ਕਿਹਾ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 89.32% ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਮਰਦ ਸਾਖਰਤਾ 92.65% ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ 85.66% ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਾਖਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 463,791 ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 251,832 ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ 211,959 ਔਰਤਾਂ ਹਨ।
ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ
ਸੋਧੋਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਗਵਰਨਿੰਗ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ (ਉਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਘਰ), ਅਤੇ ਰਾਜ ਭਵਨ (ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦਾ ਨਿਵਾਸ)। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉੱਚ ਸੀਨੀਆਰਤਾ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੇਵਾ (IAS) ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਅਤੇ ਕਲੈਕਟਰ ਨੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਵੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ। ਡੀਐਮ ਦੀ ਮਦਦ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਵਿਕਾਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਵਿੱਤ/ਮਾਲ, ਸ਼ਹਿਰ, ਪੇਂਡੂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਭੂਮੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸਪਲਾਈ ਲਈ ਪੰਜ ਵਧੀਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਦੋ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਟਹਿਰੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੀ ਭਾਜਪਾ ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਮਾਲਾ ਰਾਜ ਲਕਸ਼ਮੀ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ, ਅਤੇ 2019 ਵਿੱਚ ਚੁਣੇ ਗਏ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਦੁਆਰਾ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ 2008 ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਅਨੁਸਾਰ ਚਾਰ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੁਣੇ ਗਏ ਚਾਰ ਵਿਧਾਇਕਾਂ
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉੱਚ ਸੀਨੀਆਰਤਾ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੇਵਾ (IAS) ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਅਤੇ ਕਲੈਕਟਰ ਨੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਵੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ। ਡੀਐਮ ਦੀ ਮਦਦ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਵਿਕਾਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਵਿੱਤ/ਮਾਲ, ਸ਼ਹਿਰ, ਪੇਂਡੂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਭੂਮੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸਪਲਾਈ ਲਈ ਪੰਜ ਵਧੀਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਦੋ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਟਹਿਰੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੀ ਭਾਜਪਾ ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਮਾਲਾ ਰਾਜ ਲਕਸ਼ਮੀ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ, ਅਤੇ 2019 ਵਿੱਚ ਚੁਣੇ ਗਏ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਦੁਆਰਾ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 2008 ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਚਾਰ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੁਣੇ ਗਏ ਚਾਰ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਸਿਵਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ
ਸੋਧੋਨਗਰ ਨਿਗਮ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰ ਹੈ। ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1998 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ 2003 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕੌਂਸਲ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਉੱਤਰਾਖੰਡ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਐਕਟ, 1959) (ਸੋਧ) ਐਕਟ ਦੇ ਤਹਿਤ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। , 2017 [57]
2018 ਤੱਕ, ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ 196.48 km2 (75.86 sq mi) ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 803,983 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈl 2017 ਵਿੱਚ, DMC ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਿੱਚ 72 ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਾਰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 60 ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 100 ਹੋ ਗਈ। 2020 ਤੱਕ, ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ 100 ਵਾਰਡ ਹਨ ਅਤੇ ਚੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਮੁਖੀ ਮੇਅਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਡਿਪਟੀ ਮੇਅਰ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਰਡਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 99 ਹੋਰ ਕਾਰਪੋਰੇਟਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੇਅਰ ਦੀ ਚੋਣ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁਨੀਲ ਉਨਿਆਲ ਗਾਮਾ ਹਨ, ਜੋ ਨਵੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ ਚੁਣੇ ਗਏ ਹਨ।
ਮਿਊਂਸੀਪਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (ਨਗਰ ਨਿਗਮ) ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 2020 ਤੱਕ, ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਵਿਨੈ ਸ਼ੰਕਰ ਪਾਂਡੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਡਿਪਟੀ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸੋਨੀਆ ਪੰਤ ਹਨ। ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਕੋਲ ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਵਿਭਾਗ ਹਨ: ਪਬਲਿਕ ਵਰਕਸ, ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਟੈਕਸ, ਸਿਹਤ, ਸਟਰੀਟ ਲਾਈਟਾਂ, ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਕਾਈ, ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ। ASICS ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 2017 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਲੀਆ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਟੈਕਸ ਅਤੇ ਪਾਰਕਿੰਗ ਫੀਸਾਂ ਤੋਂ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਨਾਗਰਿਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਸੂਰੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਕਾਸ ਅਥਾਰਟੀ (MDDA), ਸਪੈਸ਼ਲ ਏਰੀਆ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਅਥਾਰਟੀ (SADA), ਜਲ ਸੰਸਥਾਨ, ਅਤੇ ਜਲ ਨਿਗਮ ਵਰਗੇ ਪੈਰਾਸਟੈਟਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਰਬਨ ਐਗਲੋਮੇਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 2011 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਅਨੁਸਾਰ 714,223 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ
ਸੋਧੋਉੱਤਰਾਖੰਡ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ਼ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜ਼ਿਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਡਿਪਟੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ਼ ਪੁਲਿਸ (ਡੀਆਈਜੀ) ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨੋਡਲ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਸੁਪਰਡੈਂਟ (SP ਸਿਟੀ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਸੁਪਰਡੈਂਟ (SSP) ਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕੋਲ ਡੀਆਈਜੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਵੀ ਹੈ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਮੁੱਖ ਜਾਂਚ ਬਿਊਰੋ (ਸੀਬੀਆਈ) ਦੇ ਲਖਨਊ ਜ਼ੋਨ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ (ਏਸੀਬੀ) ਦਾ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ 13 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਹੈ।
ਨਾਗਰਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ
ਸੋਧੋਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ
ਸੋਧੋਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਪਲਾਈ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤਾਂ- ਸਤਹੀ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਪੀਣਯੋਗ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੌਲੂ ਖੇਤ ਸਪਰਿੰਗ, ਮੌਸੀਫਾਲ, ਬਿੰਦਲ ਨਦੀ, ਬੀਜਾਪੁਰ ਨਹਿਰ ਅਤੇ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਟਿਊਬਵੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਸਨ। ਇਹ ਲੋੜੀਂਦੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੀਚਾਰਜ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਟੇਬਲਾਂ ਦੇ ਘਟਣ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਜਲ ਸਪਲਾਈ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਜਲ ਸੰਸਥਾਨ (UJS), ਇੱਕ ਰਾਜ ਏਜੰਸੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਠੋਸ ਕੂੜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਸੀਵਰੇਜ
ਸੋਧੋਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਸੀਵਰੇਜ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਜਲ ਸੰਸਥਾਨ (UJS) ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਫੰਡ ਕੀਤੇ ਸਮਾਰਟ ਸਿਟੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ। 2015 ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਸਿਰਫ 25% ਮੌਜੂਦਾ ਸੀਵਰੇਜ ਸਿਸਟਮ ਦੁਆਰਾ ਕਵਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਮਾਰਟ ਸਿਟੀਜ਼ ਐਨੈਕਸੀ 2 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੀਵਰੇਜ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ 30% ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ 10% ਹੈ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 350 ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ (350,000 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ; 390 ਛੋਟਾ ਟਨ) ਕੂੜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੈਂਡਫਿਲ ਜਾਂ ਡੰਪਿੰਗ ਸਾਈਟ 2017 ਵਿੱਚ ਸਹਸਤ੍ਰਧਾਰਾ ਸੜਕ 'ਤੇ ਡੰਪਿੰਗ ਗਰਾਊਂਡ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਸ਼ੀਸ਼ੰਬਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 600 MP ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ 100 ਵਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 69 ਹੀ ਇਸ ਪਲਾਂਟ ਦੁਆਰਾ ਕਵਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 3% ਵਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ 100% ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਸਰੋਤ 'ਤੇ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਕਰਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਠੋਸ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਪਾਇਲਟ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੱਥੂਵਾਲਾ ਵਾਰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਫੀਡਬੈਕ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨਾਮਕ ਇੱਕ NGO ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਸਨੂੰ ਜ਼ੀਰੋ ਵੇਸਟ ਜ਼ੋਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਨੂੰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਪਾਵਰ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਲਿਮਿਟੇਡ (UPCL) ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਫਾਇਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਫਾਇਰ ਅਤੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਲਕੀ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤ ਸੰਚਾਰ ਨਿਗਮ ਲਿਮਿਟੇਡ, ਜਾਂ BSNL, ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਿੱਜੀ ਉੱਦਮ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੋਡਾਫੋਨ, ਭਾਰਤੀ ਏਅਰਟੈੱਲ, ਰਿਲਾਇੰਸ, ਆਈਡੀਆ ਸੈਲੂਲਰ, ਅਤੇ ਟਾਟਾ ਟੈਲੀਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਟੈਲੀਫੋਨ ਅਤੇ ਸੈਲ ਫ਼ੋਨ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਤਾ ਹਨ।
ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ
ਸੋਧੋਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਹਸਪਤਾਲ, ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੰਗਲ ਕਲੀਨਿਕ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਕੰਡਰੀ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਹੈਲਥ ਮਿਸ਼ਨ ਤਹਿਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਕਲ ਮੈਨਪਾਵਰ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਮੈਡੀਕਲ ਕੇਂਦਰ ਓਪਰੇਟਿੰਗ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਅਤੇ ਲੇਬਰ ਰੂਮਾਂ ਦੀ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਸੰਖਿਆ ਕਾਰਨ ਦੁਖੀ ਹਨ।[91] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਨ ਹਸਪਤਾਲ, ਮੈਕਸ ਸੁਪਰ ਸਪੈਸ਼ਲਿਟੀ ਹਸਪਤਾਲ, ਸ਼੍ਰੀ ਮਹੰਤ ਇੰਦਰੇਸ਼ ਹਸਪਤਾਲ, ਹਿਮਾਲਿਆ ਹਸਪਤਾਲ, ਉੱਤਰਾਂਚਲ ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਹਸਪਤਾਲ, ਸੰਯੁਕਤ ਮੈਡੀਕਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ (ਸੀਐਮਆਈ) ਹਸਪਤਾਲ, ਲੂਥਰਾ ਹਸਪਤਾਲ, ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਪ੍ਰੇਮਨਗਰ (ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਸਿੱਖਿਆ
ਸੋਧੋਸਕੂਲ
ਸੋਧੋਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ, ਗੈਰ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਕੂਲ CBSE, ਭਾਰਤੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ (ICSE) ਜਾਂ CISCE ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ; ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜੋ ਸਿੱਧੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਸਕੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਿਲੇਬਸ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦੀ ਹੈ।
ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਸਕੂਲ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਰਾਜ ਦੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਹਦਾਇਤਾਂ, ਪਾਠ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਕੋਰਸਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ। ਬੋਰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 2001 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਰਾਮਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹੈ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨੂੰ "ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ" ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[92] ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਿੱਜੀ ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਅਨ ਸਕੂਲ, ਕੈਂਬਰੀਅਨ ਹਾਲ, ਕਰਨਲ ਬ੍ਰਾਊਨ ਕੈਂਬਰਿਜ ਸਕੂਲ, ਕਾਨਵੈਂਟ ਆਫ਼ ਜੀਸਸ ਐਂਡ ਮੈਰੀ, ਦੂਨ ਸਕੂਲ, ਈਕੋਲੇ ਗਲੋਬਲ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ, ਮਾਰਸ਼ਲ ਸਕੂਲ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਰਤੀ ਮਿਲਟਰੀ ਕਾਲਜ, ਸੇਲਾਕੁਈ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕੂਲ, ਸੇਂਟ ਜੋਸਫ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਅਕੈਡਮੀ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਸੇਂਟ ਥਾਮਸ ਕਾਲਜ, ਵੇਲਹਮ ਬੁਆਏਜ਼ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਵੇਲਹਮ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ, ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲ। ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਿੱਗਜਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੋਰ ਸਟੇਟ ਬੋਰਡ ਸਕੂਲ ਵੀ ਹਨ।[93] ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ 12 ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਦਿਆਲਿਆ ਵੀ ਹਨ।
ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਖੋਜ
ਸੋਧੋਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਉੱਚ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਹੂਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ, ICSE, ਜਾਂ CBSE ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਾਲਜ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਥਿਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਦੂਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਫੋਰੈਸਟ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ (ਡੀਆਈਟੀ), ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਰਿਮੋਟ ਸੈਂਸਿੰਗ, ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ, ਹਿਮਗਿਰੀ ਜ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਵਾਈਲਡ ਲਾਈਫ਼ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ, ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਸ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਸੰਸਥਾਨ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ. ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਹਨ ਹੇਮਵਤੀ ਨੰਦਨ ਬਹੁਗੁਣਾ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਮੈਡੀਕਲ ਸਿੱਖਿਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਸਰਦਾਰ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਉਤਰਾਂਚਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਦੂਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਇੰਡੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਚਾਰਟਰਡ ਵਿੱਤੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਸੰਸਥਾਨ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਅਧਿਐਨ, ਹਿਮਾਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਹਿਮਾਲਾ ਸਵਾਮੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ। ਅਤੇ ਉਤਰਾਖੰਡ ਤਕਨੀਕੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ।
ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਟੈਕਨੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅੱਠ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੰਸਥਾਨ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 132 ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਲਜ ਹਨ
ਜੰਗਲਾਤ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਨ ਦਾ ਕੈਂਪਸ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਲ 1906 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜੰਗਲਾਤ ਅਕੈਡਮੀ (IGNFA) ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸਟਾਫ ਕਾਲਜ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲਾਤ ਸੇਵਾ (IFS) ਲਈ ਚੁਣੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਵਾਈਲਡਲਾਈਫ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (WII) ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜੰਗਲਾਤ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਮੰਤਰਾਲੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਖੋਜ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਹਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਦੂਨ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੇਮਵਤੀ ਨੰਦਨ ਬਹੁਗੁਣਾ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਮੈਡੀਕਲ ਸਿੱਖਿਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਮੈਡੀਕਲ ਐਂਡ ਹੈਲਥ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਅਤੇ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਤਿੰਨ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਫਾਰ ਏਮਪਾਵਰਮੈਂਟ ਆਫ ਪੀਪਲ ਵਿਦ ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਡਿਸਏਬਿਲਿਟੀਜ਼ (NIEPVD) ਨੇਤਰਹੀਣ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਰੇਲ ਲਿਪੀ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰੈਸ ਹੈ[98] ਜੋ ਨੇਤਰਹੀਣ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਲਤਿਕਾ ਰਾਏ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ[99] ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਅਪਾਹਜ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਏਐਸਕੇ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ, ਇੱਕ ਵਿਦਿਅਕ ਚੈਰਿਟੀ, ਵੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ, ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ, ਵਿਗਿਆਨੀ ਮੰਜੂ ਬਾਂਸਲ ਅਤੇ ਚੰਦਰਮੁਖੀ ਬਾਸੂ, ਲੇਖਕ ਵਿਲੀਅਮ ਮੈਕਕੇ ਏਟਕੇਨ, ਕਵੀ ਕੰਵਲ ਜ਼ਿਆਈ, ਜਰਮਨ-ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬੋਟੈਨਿਸਟ ਡਾਇਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਂਡਿਸ, ਸਰਾਏਮਆਰਡੀਏਸੀਆਈਸੀ, ਫੁਟਬਾਲਰ ਡਾਇਰਿਸ਼ ਬ੍ਰਾਂਡਿਸ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਆਰਥਿਕਤਾ
ਸੋਧੋਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਇਸ ਦੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨ ਹਨ। ਨੇੜਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ, ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮਦਨ $2,993 (ਪ੍ਰਤੀ 2020 ਅੰਕੜੇ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਨੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇਖਿਆ ਹੈ।[ਹਵਾਲੇ ਦੀ ਲੋੜ] ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਪਾਰਕਾਂ (STPI) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੁਆਰਾ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਤੇ SEZs (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਰਥਿਕ ਜ਼ੋਨ) ਭਰ ਵਿੱਚ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਿੱਤਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਹੈ। ਰਾਇਤਾ, ਦਹੀਂ ਅਤੇ ਸਲਾਦ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ ਚੌਲ ਅਤੇ ਦਾਲ ਹਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਲੀਚੀਜ਼ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬਾਸਮਤੀ ਚਾਵਲ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੇ ਸਿਖਲਾਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੰਡੀਅਨ ਮਿਲਟਰੀ ਅਕੈਡਮੀ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫਾਰੈਸਟ ਅਕੈਡਮੀ (IGNFA), ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ੂਲੋਜੀਕਲ ਸਰਵੇ (ZSI)। ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਸ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਐਸਟੈਬਲਿਸ਼ਮੈਂਟ (ਆਈਆਰਡੀਈ), ਡਿਫੈਂਸ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਿਕਸ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਲੈਬਾਰਟਰੀ (ਡੀਈਏਐਲ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੱਖਿਆ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਫਾਰ ਵਿਜ਼ੂਲੀ ਹੈਂਡੀਕੈਪਡ, ਸੈਂਟਰਲ ਸੋਇਲ ਐਂਡ ਵਾਟਰ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਤੇਲ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (ਕੇਸ਼ਵ ਦੇਵ ਮਾਲਵੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਐਕਸਪਲੋਰੇਸ਼ਨ, ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਡਰਿਲਿੰਗ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ), ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਸਪੇਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਆਵਾਜਾਈ
ਸੋਧੋਏਅਰਵੇਅ(ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ)
ਸੋਧੋਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੌਲੀ ਗ੍ਰਾਂਟ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ (IATA: DED, ICAO: VIDN) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ 30 ਮਾਰਚ 2008 ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਪਾਰਕ ਸੰਚਾਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ 27 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (17 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਡੋਈਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੈ। 21-22 ਵਿੱਚ 1,325,931 ਤੋਂ ਵੱਧ ਯਾਤਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਲੰਘੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ 33ਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਅਸਤ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਥਾਨੋ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਤੋਂ ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਸਬੇ ਚਿਨਿਆਲੀਸੌਰ ਅਤੇ ਗੌਚਰ ਤੱਕ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਸੇਵਾ ਵੀ ਹੈ।
ਰੇਲਵੇ
ਸੋਧੋਦੇਹਰਾਦੂਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ। ਉੱਤਰੀ ਰੇਲਵੇ (NR) ਜ਼ੋਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ, ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਾਲ 1899 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰੀ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਦਾ ਆਖਰੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (IRSDC) ਮੌਜੂਦਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਯਾਤਰਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੜ ਵਿਕਾਸ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸੜਕਾਂ
ਸੋਧੋਦੇਹਰਾਦੂਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ 7, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ 307 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸੈੱਟ ਹਨ, ਇੱਕ NE-SW (ਰਾਜਪੁਰ ਮੁੱਖ ਸੜਕ) ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦੂਜੀ NW-SE (ਰਾਏਪੁਰ, ਕੌਲਾਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਚਕਰਤਾ) ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਉਹ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਛੋਟੇ ਸੜਕ ਨੈੱਟਵਰਕ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੱਧ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੜਕ ਦੀ ਘਣਤਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (UTC), ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਦੀ ਯਾਤਰੀ ਸੜਕ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੈ ਜੋ ਅੰਤਰ-ਸਿਟੀ ਅਤੇ ਇੰਟਰਸਿਟੀ ਬੱਸ ਸੇਵਾ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਰੂਟਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੈਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੂਟਾਂ 'ਤੇ ਲਗਭਗ 3000 ਬੱਸਾਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਆਪਰੇਟਰ ਵੀ ਹਨ। ਸਥਾਨਕ ਅੰਤਰ-ਸ਼ਹਿਰ ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਹੋਰ ਢੰਗ ਹਨ ਜਨਤਕ ਆਵਾਜਾਈ ਬੱਸਾਂ, ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਈਕਲ ਰਿਕਸ਼ਾ।
ਸੱਭਿਆਚਾਰ
ਸੋਧੋਸੈਰ ਸਪਾਟਾ
ਸੋਧੋਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਚਿੜੀਆਘਰ, ਕਲੰਗਾ ਸਮਾਰਕ, ਚੰਦਰਬਣੀ, ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਗੈਲਰੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ ਗੁਛੂਪਾਨੀ, ਫੋਰੈਸਟ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਉੱਤਰਾ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਆਫ ਕੰਟੈਂਪਰੇਰੀ ਆਰਟ, ਤਪੋਵਨ, ਲਕਸ਼ਮਣ ਸਿੱਧ ਪੀਠ, , ਟੇਮਪਲੇ ਟੰਪਲੇ, ਟੇਮਪਲੇਵ ਮੱਠ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੇਸ਼ਵਰ ਮਹਾਦੇਵ ਮੰਦਿਰ, ਸਾਈਂ ਮੰਦਰ, ਸੈਂਟਰਲ ਬ੍ਰੇਲ ਪ੍ਰੈਸ ਅਤੇ ਵਾਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਜਿਓਲੋਜੀ।
ਸੋਧੋਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਜਾਂ ਪੰਜ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਕੁਦਰਤ, ਖੇਡਾਂ, ਅਸਥਾਨ, ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ। ਨੇੜਲੇ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ,[11 ਮੰਦਿਰ ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਮਾਪ ਲਈ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਲਈ ਅਸਥਾਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ। ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਸੂਰੀ, ਸਹਸਤ੍ਰਧਾਰਾ, ਚਕਰਾਤਾ ਅਤੇ ਡਾਕਪਾਥਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਪਕੇਸ਼ਵਰ, ਲਖਮੰਡਲ ਅਤੇ ਸੰਤਾਲਾ ਦੇਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਸੋਧੋ- ↑ "Nagar Nigam". Archived from the original on 30 October 2020. Retrieved 30 October 2020.
- ↑ 2.0 2.1 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedDehradoon City - ↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedarea - ↑ "Provisional Population Totals, Census of India 2011; Cities having population 1 lakh and above" (PDF). Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. Archived (PDF) from the original on 7 May 2012. Retrieved 26 March 2012.
- ↑ "Provisional Population Totals, Census of India 2011; Urban Agglomerations/Cities having population 1 lakh and above" (PDF). Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. Archived (PDF) from the original on 2 April 2013. Retrieved 26 March 2012.
- ↑ "Dehradun". Archived from the original on 2 December 2020. Retrieved 19 November 2020.
- ↑ "52nd Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India" (PDF). nclm.nic.in. Ministry of Minority Affairs. p. 47. Archived from the original (PDF) on 25 May 2017. Retrieved 16 January 2019.
- ↑ "Sanskrit is second official language in Uttarakhand". Hindustan Times (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 19 January 2010. Archived from the original on 27 June 2019. Retrieved 28 January 2020.
- ↑ "Sanskrit second official language of Uttarakhand". The Hindu (in Indian English). 21 January 2010. Archived from the original on 3 March 2018. Retrieved 28 January 2020.
- ↑ "Garhwali". Ethnologue (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 6 June 2022.
- ↑ "Jaunsari". Ethnologue (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 6 June 2022.
- ↑ "HDI LIST" (PDF). ssca.org.in. Retrieved 24 September 2022.
- ↑ Bhushan, Ranjit. "Counter Magnets of NCR". Mydigitalfc.com. Archived from the original on 12 ਜੂਨ 2018. Retrieved 1 September 2010.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help)