ਨਾਗਾਰਜੁਨ
ਨਾਗਾਰਜੁਨ (ਹਿੰਦੀ:नागार्जुन, ਬਾਬਾ ਨਾਗਾਰਜੁਨ, ਵੈਦਿਆ ਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰਾ, ਯਾਤਰੀ) (30 ਜੂਨ 1911 – 4 ਨਵੰਬਰ 1998) ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਮੈਥਲੀ ਦੇ ਉੱਘੇ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਨਾਵਲ, ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਸਾਹਿਤਕ ਜੀਵਨੀਆਂ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾਨਾਮੇ ਵੀ ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਉਹ "ਜਨਕਵੀ" ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ।[3][4] ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਵੈਦਿਆ ਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰਾ ਸੀ ਪਰ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਅਤੇ ਮੈਥਲੀ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰੀ ਉਪਨਾਮ ਨਾਲ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੋਕੁਲ ਮਿਸ਼ਰਾ ਤਰਉਨੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਸਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪੁਰੋਹਿਤੀ ਆਦਿ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ-ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਵੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ “ਯਾਤਰੀ” ਹੋ ਗਏ। ਆਰੰਭਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੱਧਤੀ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਪਰ ਅੱਗੇ ਸਵੈ ਅਧਿਆਏ ਪੱਧਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਧੀ। ਰਾਹੁਲ ਸਾਂਕ੍ਰਿਤਿਆਇਨ ਦੇ “ਸੰਯੁਕਤ ਨਿਕਾਏ” ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਪੜ੍ਹਕੇ ਵੈਦਿਆ ਨਾਥ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਈ ਕਿ ਇਹ ਗਰੰਥ ਮੂਲ ਪਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸਦੇ ਲਈ ਉਹ ਲੰਕਾ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪ ਪਾਲੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮੱਠ ਦੇ “ਭਿੱਖੂਆਂ” ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੜ੍ਹਾਂਦੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੋਧੀ ਧਰਮ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਲੈ ਲਈ।
ਨਾਗਾਰਜੁਨ नागार्जुन | |
|---|---|
.jpg) | |
| ਜਨਮ | ਵੈਦਿਆ ਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰਾ 30 ਜੂਨ 1911[1] ਸਤਲਖਾ ਪਿੰਡ, ਮਧੂਬਨੀ ਜਿਲਾ, ਬਿਹਾਰ |
| ਮੌਤ | 5 ਨਵੰਬਰ 1998 (ਉਮਰ 87) |
| ਹੋਰ ਨਾਮ | ਯਾਤਰੀ |
| ਪੇਸ਼ਾ | ਕਵੀ, ਲੇਖਕ, ਨਿਬੰਧਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ |
| ਸਰਗਰਮੀ ਦੇ ਸਾਲ | 1930–1994 |
| ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ | ਅਪਰਾਜਿਤਾ ਦੇਵੀ |
| ਪੁਰਸਕਾਰ | 1969:ਸਾਹਿਤ ਅਕੈਡਮੀ ਪਰਸਕਾਰ 1994: ਸਾਹਿਤ ਅਕੈਡਮੀ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ |
ਜੀਵਨੀ
ਸੋਧੋਨਾਗਾਰਜੁਨ ਦਾ ਜਨਮ 1911 ਵਿੱਚ ਵਰਤਮਾਨ ਮਧੁਬਨੀ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਤਲਖਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਨਾਨਕਾ ਪਿੰਡ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਵਰਤਮਾਨ ਦਰਭੰਗਾ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਤਰੌਨੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਗੋਕੁਲ ਮਿਸ਼ਰ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਉਮਾ ਦੇਵੀ ਸੀ। ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਮ ਠੱਕਨ ਮਿਸ਼ਰ ਸੀ। ਗੋਕੁਲ ਮਿਸ਼ਰ ਅਤੇ ਉਮਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਰ ਸੰਤਾਨਾਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਬੇਵਕਤ ਹੀ ਉਹ ਸਭ ਚੱਲ ਵੱਸੀ। ਔਲਾਦ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗੋਕੁਲ ਅਤਿ ਨਿਰਾਸ਼ਾਪੂਰਣ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾਸੀ। ਅਣਪੜ੍ਹ ਬਾਹਮਣ ਗੋਕੁਲ ਮਿਸ਼ਰ ਰੱਬ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਸਥਾਵਾਨ ਤਾਂ ਸੁਭਾਵਕ ਸੀ ਹੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਰਾਧਿਅ ਦੇਵ ਸ਼ੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਪੂਜਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਵੈਦਿਅਨਾਥ ਧਾਮ ਜਾਕੇ ਬਾਬਾ ਵੈਦਿਅਨਾਥ ਦੀ ਉਸ ਨੇ ਵਿਤ ਮੁਤਾਬਕ ਉਪਾਸਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਪਰਤਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ - ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਮਾਂ ਲਗਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਫਿਰ ਜੋ ਪੰਜਵੀਂ ਔਲਾਦ ਹੋਈ ਤਾਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੰਦੇਹ ਵੀ ਪਨਪਿਆ ਕਿ ਚਾਰ ਸੰਤਾਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਠੱਗ ਕੇ ਚੱਲ ਬਸੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਠੱਕਨ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲਗਾ। ਕਾਫ਼ੀ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਠੱਕਨ ਦਾ ਨਾਮਕਰਣ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਵੈਦਿਅਨਾਥ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ - ਪ੍ਰਸਾਦ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸ ਬਾਲਕ ਦਾ ਨਾਮ ਵੈਦਿਅਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।
ਗੋਕੁਲ ਮਿਸ਼ਰ ਦੀ ਆਰਥਕ ਹਾਲਤ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਕੰਮ ਕੋਈ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਟਾਈ ਉੱਤੇ ਦੇ ਰੱਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਪਜ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਕਠਿਨਾਇਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ ਹਾਂਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚਣ ਦਾ ਚਸਕਾ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚਕੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਲਤ ਆਦਤਾਂ ਪਾਲ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸਮੇਂ ਗੋਕੁਲ ਮਿਸ਼ਰ ਆਪਣੇ ਵਾਰਿਸ (ਵੈਦਿਅਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰ) ਲਈ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਕੱਠਾ ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਓਨੀ ਹੀ ਰਿਹਾਇਸ਼-ਭੂਮੀ ਛੱਡ ਕੇ ਗ , ਉਹ ਵੀ ਗਹਿਣੇ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਛਡਾਇਆ।
ਅਜਿਹੀਆਂ ਪਰਵਾਰਿਕ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬਾਲਕ ਵੈਦਿਅਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰ ਦਾ ਪਾਲਣ - ਪੋਸ਼ਣ ਹੋਇਆ। ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਆਪਣੇ ਇੱਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਬੈਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੰਬੰਧੀਆ ਦੇ ਕਦੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਕਦੇ ਉਸ ਪਿੰਡ ਆਇਆ-ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਦੀ ਲਚਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਘੁੱਮਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਹੋਕੇ ਇਹ ਘੁੰਮਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੁਭਾਵਕ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ । ਘੁਮੱਕੜੀ ਦਾ ਬੀਜ ਜੋ ਬਾਲਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਰਵੇਸ਼ ਪਾ ਗਿਆ , ਉਹ ਰਚਨਾ - ਧਰਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ।
ਵੈਦਿਅਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰ ਦੀ ਆਰੰਭਕ ਸਿੱਖਿਆ ਉਕਤ ਪਰਵਾਰਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲਘੂ ਸਿੱਧਾਂਤ ਕੌਮੁਦੀ ਅਤੇ ਅਮਰਕੋਸ਼ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਮਿਥਿਲਾਂਚਲ ਦੇ ਧਨੀ ਆਪਣੇ ਨਿਰਧਨ ਮੇਧਾਵੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਪਰਸਤੀ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਬਾਲਕ ਵੈਦਿਅਨਾਥ ਨੇ ਮਿਥਿਲਾਂਚਲ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਲਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਧਿਵਤ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਪੜਾਈ ਬਨਾਰਸ ਜਾਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਥੇ ਹੀ ਉਸ ਉੱਤੇ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬੋਧ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵੱਲ ਝੁਕਾ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਉਸ ਦਾ ਮਹਿਬੂਬ ਆਗੂ ਸੀ। ਬੋਧੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਰਾਹੁਲ ਸਾਂਕ੍ਰਿਤਿਆਇਨ ਨੂੰ ਅਗਰਜ ਮੰਨਿਆ।
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ
ਸੋਧੋਉਹ ਛੇ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਨਾਵਲ, ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਿਹ, ਦੋ ਖੰਡ ਕਾਵਿ, ਦੋ ਮੈਥਲੀ; (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਨੁਵਾਦ) ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਿਹ, ਇੱਕ ਮੈਥਲੀ ਨਾਵਲ, ਇੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਾਵਿ ਧਰਮਲੋਕ ਸ਼ਤਕਮ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਅਨੁਵਾਦ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਰਚਣਹਾਰ ਹਨ।
ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹ
ਸੋਧੋ- ਅਪਨੇ ਖੇਤ ਮੇਂ
- ਯੁਗਧਾਰਾ
- ਸਤਰੰਗੇ ਪੰਖੋਂ ਵਾਲੀ
- ਤਾਲਾਬ ਕੀ ਮਛਲੀਆਂ
- ਖਿਚੜੀ ਵਿਪਲਵ ਦੇਖਾ ਹਮਨੇ
- ਹਜਾਰ-ਹਜਾਰ ਬਾਹੋਂ ਵਾਲੀ
- ਪੁਰਾਨੀ ਜੂਤੀਓਂ ਕਾ ਕੋਰਸ
- ਤੁਮਨੇ ਕਹਾ ਥਾ
- ਆਖਿਰ ਐਸਾ ਕਿਆ ਕਹ ਦੀਆ ਮੈਂਨੇ
- ਇਸ ਗੁਬਾਰ ਕੀ ਛਾਯਾ ਮੇਂ
- ਓਮ ਮੰਤ੍ਰ
- ਭੂਲ ਜਾਓ ਪੁਰਾਨੇ ਸਪਨੇ
- ਰਤਨਗਰਭ।
ਨਾਵਲ
ਸੋਧੋ- ਰਤਿਨਾਥ ਕੀ ਚਾਚੀ
- ਬਲਚਨਮਾ
- ਬਾਬਾ ਬਟੇਸਰਨਾਥ
- ਨਯੀ ਪੌਧ
- ਵਰੁਣ ਕੇ ਬੇਟੇ
- ਦੁਖਮੋਚਨ
- ਉਗ੍ਰਤਾਰਾ
- ਕੁੰਭੀਪਾਕ
- ਪਾਰੋ
- ਆਸਮਾਨ ਮੇਂ ਚਾੰਦ ਤਾਰੇ।
ਵਿਅੰਗ
ਸੋਧੋ- ਅਭਿਨੰਦਨ
ਨਿਬੰਧ ਸੰਗ੍ਰਹ
ਸੋਧੋ- ਅੰਨ ਹੀਨਮ ਕ੍ਰਿਯਾਨਾਮ
ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ
ਸੋਧੋ- ਕਥਾ ਮੰਜਰੀ ਭਾਗ-1
- ਕਥਾ ਮੰਜਰੀ ਭਾਗ-2
- ਮਰ੍ਯਾਦਾ ਪੁਰੁਸ਼ੋਤਮ
- ਵਿਦਿਆਪਤੀ ਕੀ ਕਹਾਨੀਆਂ
ਮੈਥਿਲੀ ਰਚਨਾਵਾਂ
ਸੋਧੋ- ਪਤ੍ਰਹੀਨ ਨਗਨ ਗਾਛ (ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹ), ਹੀਰਕ ਜਯੰਤੀ (ਨਾਵਲ)।
ਬੰਗਾਲੀ ਰਚਨਾਵਾਂ
ਸੋਧੋ- ਮੈਂ ਮਿਲਿਟ੍ਰੀ ਕਾ ਪੁਰਾਨਾ ਘੋੜਾ (ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ)
- ਐਸਾ ਕਿਆ ਕਹ ਦੀਆ ਮੈਂਨੇ- ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਰਚਨਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ The People's poet – Nagarjun Library, University of Virginia. From Biblio, Nov–Dec 1998, p. 8-9.
- ↑ South Asia, Hindi poet, Nagarjun, dead BBC News, November 5, 1998.
- ↑ An ocean of intellect passes into history The Tribune, November 29, 1998.
- ↑ Obituary www.revolutionarydemocracy.org.