ਫ਼ਰੂਖ਼ਾਬਾਦ

ਫਰੂਖਾਬਾਦ (ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ: فرخ آباد) ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਲੋਕਸਭਾ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਫਰੂਖਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਉੱਤਰ - ਪੱਛਮੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਪਰਿਮਾਪ ੧੦੫ ਕਿੱਲੋ ਮੀਟਰ ਲੰਬਾ ਅਤੇ ੬੦ ਕਿੱਲੋ ਮੀਟਰ ਚੌੜਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ੪੩੪੯ ਵਰਗ ਕਿੱਲੋ ਮੀਟਰ ਹੈ, ਗੰਗਾ, ਰਾਮਗੰਗਾ, ਕਾਲਿੰਦੀ ਅਤੇ ਈਸਨ ਨਦੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤਟ ਉੱਤੇ ਆਬਾਦੀ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਂਚਾਲ ਦੇਸ਼ ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ - ਕਾਲ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਚਰਚਾ, ਪਾਂਚਾਲੀ ਅਤੇ ਪਾਂਚਾਲ - ਨਿਰੇਸ਼ ਅਨੇਕਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਪਿੱਛੜੇਪਣ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਨਿਰੱਖਰਤਾ ਅਤੇ ਬੇਰੋਜਗਾਰੀ ਹੈ।

ਸ਼ਹਿਰ

ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਫਰੂਖਾਬਾਦ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਇਹ ੧੦੦ ਕਿੱਲੋ ਮੀਟਰ ਦੇ ਅਰਧਵਿਆਸ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਅੱਜ ਵੀ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ੩੦੦ - ੪੦੦ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਅਨੇਕ ਖੰਡਹਰ ਅਜੇ ਬਚੇ ਪਏ ਹਨ। ਪਰਵਰਤੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਾਸਕਵੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਭਵਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਫਰੂਖਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ੨੦ ਮਕਬਰੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੂਖਮ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲਾ ਸਚਾਈ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਲਾਸਟਰ ਦੀ ਤਹਿ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਛਿਪੇ ਰਾਜਗੀਰੀ - ਕਲੇ ਦੇ ਉਹ ਮੌਲਕ ਤੱਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜਗੀਰੀ - ਕੌਸ਼ਲ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਕਲਾਕਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਚਿਹਨ ਹੈ।

ਗੰਗਾ ਤਟ ਉੱਤੇ ਘਾਟਿਆ - ਘਾਟ, ਟੋਂਕ - ਘਾਟ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਘਾਟ ਉੱਤੇ ਇੱਟਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਉਸਾਰੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਘੱਟੀਆ - ਘਾਟ ਅੰਤਿਏਸ਼ਟਿ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਘੱਟੀਆ ਦਾ ਮਤਲੱਬ ਇੱਥੇ ਮਰਨਾ-ਜੰਮਣਾ ਥਾਂ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਜੀਰਣ - ਸ਼ੀਰਣ ਖੰਡਹਰ ਏਧਰ - ਉੱਧਰ ਹਨ। ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਨੂੰ ਪਰਿਲਕਸ਼ਿਤ ਕਰਣ ਲਈ ਜਿਆਦਾ ਕੁੱਝ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦਸ ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਡੀ . ਏਨ . ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਖੁਦਾਈ ਕਾਰਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੁੱਝ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਜੋ ਪੂਰਵ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ (ਬਾਦ) ਗੁਪਤ ਕਾਲੀਨ ਹੈ। ਇਹ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਿਰ ਰਾਜਗੀਰੀ ਕਲੇ ਦੇ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਡੀ . ਏਨ . ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਗਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਮੂਰਤੀਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉੱਤਮ ਕੋਟਿ ਦੀ ਕਲਾ ਦੀ ਸਰੇਸ਼ਟਤਾ ਦੇ ਜੀਵੰਤ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਜੋ ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਧੋਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ।

ਮੰਦਿਰ

ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਦੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਉਮਾ - ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਗਣੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਮਾਵਾਂ ਹਨ। ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ੧੧ - ੧੨ ਸ਼ਦੀ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੋ ਕਿ ਕਲਾ ਪਾਰਖੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਨ। ਉੱਤਰ - ਮੁਗਲਕਾਲੀਨ ਸਮਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਮੰਦਿਰ ਇੱਥੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਦਾਰਵਹਿਸ਼ਟਕ ਸੌਂਦਰਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜਗੀਰੀ ਕਲੇ ਦੇ ਸਰੇਸ਼ਟਤਾ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਸੌਂਦਰਿਆ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ - ਸ਼ਾਸਰ ਜਨਸਾਧਾਰਣ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਅਭਿਰੁਚੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਨਹੀਂ ਅਘਾਤਾ। ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਬੜਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੱਟਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਮਿਤ ਮੰਦਿਰ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ - ਦੇਵਤਰਪਣ ਦੀ ਪਾਸ਼ਾਣ - ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ। ਉਲਵੇਰੁਨੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਕਿਤਾਬ ਉਲ - ਹਿੰਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਦਾ ਚਰਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਦੁਰਗ

ਇੱਕ ਦੁਰਗ ਜੋ ਕਿ ਹੁਣੇ ਵੀ ਅਕਸ਼ਯ ਹੈ, ਰਾਜਪੂਤ ਰੇਜੀਮੇਂਟਲ ਸੇਂਟਰ ਦੇ ਅਧਿਪਤਿਅ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਤਟ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਲੋਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੱਕ ਕਿਲਾ ਜੋ ਕਿ ਹੁਣੇ ਤੱਕ ਸਹੀ - ਸਲਾਮਤ ਹੈ ਉਹ ਰਾਜਪੂਤ ਰੇਜੀਮੇਂਟਲ ਸੇਂਟਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ। ਇਹ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਤਟ ਉੱਤੇ ਅਵਸਥਿਤ ਹੈ। ਕਿਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖਦਵਾਰ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਕਰ ਉਸਨੂੰ ਨਵਾਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚਾਰਾਂ ਤਰਫ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਰ ਵਿੱਚ ਦਸ ਦਰਵਾਜੇ ਹੈ ਦਰਵਾਜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਦਰਵਾਜਾ, ਰਾਣੀ ਦਰਵਾਜਾ, ਹੁਸੈਨਿਆ ਦਰਵਾਜਾ, ਕਾਦਰੀ ਦਰਵਾਜਾ, ਜਸਮਾਈ ਦਰਵਾਜਾ, ਮਊ ਦਰਵਾਜਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਰਾਣੀ ਮਸਜਦ ਹੈ, ਰਾਣੀ ਸ਼ਬਦ ਅਨੇਕ ਰੁਪੋਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਜਿਵੇਂ ਰਾਣੀ ਬਾਗ, ਰਾਣੀ ਘਾਟ, ਰਾਣੀ ਦਰਵਾਜਾ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਮਸਜਦ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੁਰਗ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਧਵਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮਲਵੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਟਾਊਨਹਾਲ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਤੋਂ ੧੨ ਕਿੱਲੋ ਮੀਟਰ ਕਾਨਪੁਰ ਰਸਤਾ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਕਿਲਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਭਗਨਾਵਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਰਫ ਹੈ। ਮੋਹੰਦਾਬਾਦ, ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਤੋਂ ੨੦ ਕਿੱਲੋ ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਹੁਣੇ ਵੀ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜੀਰਣ - ਸ਼ੀਰਣ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਮੋਹੰਮਦਾਬਾਦ ਦਾ ਕਿਲਾ ਫੌਜੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੇ ਬਾਦ ਧਵਸਤ ਹੋਇਆ। ਜੈਚੰਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਛਾਉਨੀ ਖੇਤਰ ਸੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਤੁਗਲਕ ੧੩੪੩ ਵਿੱਚ ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਆਇਆ। ਉਹ ਆਪ ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਠਹਰਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਫੌਜੀ ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ। ਦਿਲੀਪ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਸਕ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜਯਚਯੁਤ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਇੱਥੇ ੩ ਸਾਲ ੮ ਮਹੀਨਾ ਤੱਕ ਬੰਦੀ ਰਹੇ।

ਸੰਕਿਸ਼ਾ

ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ੩੫ ਕਿੱਲੋ ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਸੰਕਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਥਮੋੱਲੇਖ ਵਾਲਮੀਕ ਰਾਮਾਇਣ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਕਿਸ਼ਾ ਨਿਰੇਸ਼ ਸੀਤਾ ਸਵਯੰਵਰ ਵਿੱਚ ਆਮੰਤਰਿਤ ਸਨ। ਜਨਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਿ ਗਰਵ ਦਾ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਰਤ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਰਾਜਾ ਜਨਕ ਦੁਆਰਾ ਪਰਾਸਤ ਅਤੇ ਵੀਰਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਜਨਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਜ ਕੁੰਸ਼ਧਵਜ ਨੂੰ ਸੰਕਿਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਪਰ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਥਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਚਰਚਾ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਇੱਥੇ ੮ - ੧੦ ਦਿਨ ਠਹਿਰੇ ਸਨ। ਇੱਥੋਂ ਉਹ ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਸ਼ਹਿਰ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਸੰਕਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਕੰਨੌਜ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਉੱਤੇ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਬੁੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਬੋਧੀ ਵਿਹਾਰਾਂ, ਦਾ ਆਗਮਨ ਹੋਇਆ।

ਸੰਕਿਸ਼ਾ ਦਾ ਉਤਖੰਨ ਕਾਰਜ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਨੇਕ ਉੱਚਕੋਟਿ ਦੇ ਭਵਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਥਾਂ ਤਦੰਤਰ ਇੱਥੇ ਆਏ, ਬੋਧੀ ਧਰਮਾਵਲੰਬੀਆਂ ਦੇਆਸ਼ਰਇਦਾਤਾਵਾਂਦੁਆਰਾ ਬਨਾਵਾਏ ਗਏ। ਸੰਕਿਸ਼ਾ ਵੀ ਬੌੱਧੋਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਵਿਤਰ ਤੀਰਥ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ। ਸੰਕਿਸ਼ਾ ਦਾ ਚਰਚਾ ਪਾਣਿਨੀ ਦੀ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੀਨੀ ਪਾਂਧੀ ਫਾਹਮਵਾਨ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਚਰਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਅਨੇਕ ਬੁੱਧ ਮੂਰਤੀਆਂ ਖੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਮਥੁਰਾ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਚੀਨੀ ਤੀਰਥ - ਪਾਂਧੀ ਹਵੇਨਤਸਾਂਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਕਿਸ਼ਾ ਉੱਚ ਕੋਟਿ ਦੇ ਭਵਨਾਂ ਤੋਂ ਸੁਸੱਜਿਤ ਨਗਰ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਸਾਰੀ ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਵਰਤੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਸੰਕਿਸ਼ਾ ਨੇ ਹੁਣ ਆਪਣਾ ਦੌਲਤ ਖੋਹ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਗਰਾਮ ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਹੈ।

ਕੰਨੌਜ

ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ੨੫ ਕਿੱਲੋ ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਅਤਿਅੰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕੇਂਦਰ ਕੰਨੌਜ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਨਗਰ ਕੌਸ਼ਾੰਬ ਦੁਆਰਾ ਬਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਜੋ ਕਿ ਕੁਸ਼ ਦਾ ਪੁੱਤ ਸੀ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸਦੇ ਵਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ੬੦੬ ਈ੦ ਵਿੱਚ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਜਦੋਂ ਥਾਨੇਸ਼ਵਰ (ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ) ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਾ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਗੰਗਾਤਟੀਏ ਕੰਨੌਜ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂੰਤਰਿਤ ਕੀਤੀ। ਕਠਿਆਦ ਤੋਂ ਬੰਗਾਲ ਤੱਕ ਉਸਦੇ ੪੧ ਸਾਲ ਦੇ ਸ਼ਾਸਣਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕੇਂਦਰ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇੱਥੇ ਅਨੇਕ ਉੱਤਮ ਕੋਟਿ ਦੇ ਭਵਨਾਂ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਹੋਇਆ ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਲੁਪਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।

੬ਵੀਂ ਸ਼ਦੀ ਤੋਂ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵਧਿਆ। ਕੰਨੌਜ ਅਨੇਕ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਤੱਕ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ। ਦੁਰਭਾਗਿਅਵਸ਼ ਇਹ ਵਿਦੇਸ਼ ਆਕਰਮਣਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਪਾਤਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਵਰਣਿਮ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਸਾਕਸ਼ੀ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੀ ਪੋਸ਼ਾਕ, ਪੁਰਾਣੇ ਵਸਤਰ ਫੂਲਮਤੀ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਗੌਰੀ ਸ਼ੰਕਰ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਨਿਕਟਸਥ ਚੌਧਰੀਪੁਰ ਖੇਤਰ, ਦੇਵਕਾਲੀ ਅਤੇ ਸਲੀਮਪੁਰ ਗਰਾਮ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਰਾਜਗੀਰੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਕਲਾ ਦਾ ਅਦਵਿਤੀਏ ਸੌਂਦਰਿਆ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

੮੩੬ ਈ੦ ਵਿੱਚ ਕੰਨੌਜ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਤੀਹਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਪੱਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਪ੍ਰਤੀਹਾਰ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਪਾਲ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਉੱਤੇ ਮੋਹੰਮਦ ਗਜਨੀ ਦੇ ੧੦੧੮ ਈ੦ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਬਾਰਾ - ਵਾਰ ਹੋਏ ਆਕਰਮਣਾਂ ਨੇ ਨਗਰ ਨੂੰ ਛਿੰਨ - ਭਿੰਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਪੁੰਨ: ਨਹੀਂ ਉੱਭਰ ਪਾਇਆ। ਮੁਹੰਮਦ ਗਜਨੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵ੍ਰਤਾਂਤ ਉਤਵੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ੧੦, ੦੦੦ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਿਰਾਂ ਨੂੰ ਮੋਹੰਮਦ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ੧੦੩੦ ਵਿੱਚ ਅਲਵੇਰੁਨੀ ਕੰਨੌਜ ਆਇਆ, ਉਸਨੇ ਉੱਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਚਰਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਚਰਚੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਬਾਦੀ ਉੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਨ ਸ਼ੁਰੂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤਦ ਵੀ ਹਿੰਦੂ - ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਹ੍ਰਦਇਤਾ ਤੋਂ ਉੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਕੰਨੌਜ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਜੈਚੰਦ ਗਰਵਾਰ ੧੧੯੩ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਅਤੇ ਵੀਰਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪ੍ਰਜਾ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰ (ਤੁਰਕੁਸ਼) ਲਗਾਇਆ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਦੁਬਾਰਾ ਤੋਂ ਸਕਿਸਾ ਬੋਧ ਧਰਮ ਦਾ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਥਾਂ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੇ।

ਕਾਂਪਿਲ

ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਉੱਤਰ - ਪਸ਼ਚਮ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ੪੫ ਕਿੱਲੋ ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਇਹ ਸਥਾਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਅਤਿਅੰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਚਰਚਾ ਰਾਮਾਇਣ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਚਰਚਾ ਦਰੋਪਤੀ ਦੇ ਸਵਯੰਵਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਾ ਦਰੁਪਟ ਨੇ ਦਰੋਪਤੀ ਸਵਯੰਵਰ ਇੱਥੇ ਆਜੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕਾੰਪਿਲ ਪਾਂਚਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਕਪਿਲ ਮੁਨੀ ਦਾ ਆਸ਼ਰਮ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਸਮਾਨ ਇਹ ਨਾਮਕਰਣ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਹਿੰਦੂ ਵ ਜੈਨ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਲਈ ਪਵਿਤਰ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਗਰੰਥਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੀਰਥਕਰ ਸ਼੍ਰੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ ਨੇ ਨਗਰ ਨੂੰ ਬਸਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਤੇਰਹਵੇਂ ਤੀਰਥਕਰ ਬਿਮਲਦੇਵ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੰਪੂਰਣ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ। ਕਾੰਪਿਲ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਮਾਲਦਾਰ ਮੰਦਿਰ ਹਨ।

ਸਮਗਰਤਆ ਸੁਧਾਰ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜੇਕਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਭਾਰਤੀ ਸੈਰ ਨਕਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਲਿਆਇਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਂਨਤੀਸ਼ੀਲ ਪਰਯੋਜਨਾਵਾਂ ਕੁੱਝ ਰਫ਼ਤਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਨਿ: ਸੰਦੇਹ ਹਰ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤਰੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਵਿਲੰਬਾਵਸ਼ਿਅਕਤਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਚਾਰ ਅਤੇ ਤਤਸੰਬੰਧੀ ਸਾਰੇਪਰਯੋਜਨਾਵਾਂਨੂੰ ਸੁਚਾਰੁ ਰੁਪ ਤੋਂ ਆਜੋਜਿਤ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਵਿੰਘ ਕਰਣ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਦੀ ਮਕਾਮੀ ਪ੍ਰਜਾ ਸਹਭਾਗੀ ਹੋ ਉਦੋਂ ਸਰਵਾ ਤਰੱਕੀ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਰਯਟਨ ਲਈ ਸਮਰੱਥ ਦਰਸ਼ਨੀਕ ਥਾਂ ਅਤੇ ਸਾਮਗਰੀ ਹੈ। ਕਾੰਪਿਲ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ - ਦੇਵਤਰਪਣ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪ੍ਰਤਿਮਾਵਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਸ਼ਿਲਾਖੰਡੋਂ ਉੱਤੇ ਉਤਕੀਰਣਿਤ ਹਨ। ਜੋ ਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਜੀਵੰਤ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸੰਕਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬੌੱਧੋਂ ਦਾ ਮੱਕਾ ਸੰਸਾਰਭਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੰਨੌਜ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਤੋਂ ਦੁਨਿਆਭਰ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਨੇਂਕ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਿਹਾ। ਕੰਨੌਜ ਦੇ ਦੌਲਤ - ਐਸ਼ਵਰਿਆ ਦੇ ਸਾਕਸ਼ੀ ਉਸਦੇ ਟੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਬਾਕੀ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਰਵੇਖਣ ਅਤੇ ਅਨਵੇਸ਼ਣ ਇਸਦੇ ਮਾਲਦਾਰ ਇਤਹਾਸ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥਾਵਾਨ ਹਨ। ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਖੁਦਾਈ ਫੱਰੂਖਾਬਾਦ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਉਦਘਾਟਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਜੋ ਵੀ ਬਚਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਭਾਵੀ ਸੰਤਤੀਯੋਂ ਦੇ ਲਏ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਰਾਖਵਾਂ ਕਰਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਹ ਭਵਨ ਸਿਰਫ ਇੱਟ ਚੂਨੇ ਦੇ ੜੇਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਪਿਤੁ ਅਤੀਤ ਦੇ ਚੁੱਪ ਸਾਹਮਣੇ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਹਨ। ਅੱਜ ਕਲਾ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜਗੀਰੀ ਕਲੇ ਦੇ ਵਿਵਿਧ ਆਯਾਮਾਂ ਦੇ ਗਹਨ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਪਰਮਾਵਸ਼ਿਅਕਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਆਸਾਨ ਭਵਨਾਂ ਦੀ ਉਚਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ ਵੀ ਭਾਵੀ ਇਤੀਹਾਸਾਂਵੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਅਇਨਾਰਥ ਇੱਕ ਅਦਵਿਤੀਏ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ।