ਬੇਹੁਲਾ
ਬੇਹੁਲਾ ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਅਸਾਮੀ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀ ਮੱਧਕਾਲੀ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਦੀ ਮਨਸਾਮੰਗਲ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਧਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੇਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਉਦੇਸ਼ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਮਨਸਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬੇਹੁਲਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਲਖਿੰਦਰ (ਜਾਂ ਲਕਸ਼ਿੰਦਰ ਜਾਂ ਲਕਸ਼ਮੀਂਦਰ ) ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣ ਤੋਂ ਕਹਾਣੀ
ਸੋਧੋਊਸ਼ਾ, ਬਾਨਾਸੁਰਾ ਦੀ ਧੀ, ਪ੍ਰਦਿਊਮਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਨਿਰੁੱਧ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਈ। ਅਨਿਰੁੱਧ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਪੋਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਬੇਹੁਲਾ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਿੰਦਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਜਨਮ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ।
ਬੇਹੁਲਾ ਚੰਪਕਨਗਰ ਦੇ ਚਾਂਦ ਸਦਾਗਰ ਦੀ ਨੂੰਹ ਸੀ। ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਵਰਗ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸੁੰਦਰ ਅਪਸਰਾਵਾਂ, ਊਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਨਿਰੁਧ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਮਨਸਾ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੁਆਰਾ ਸਰਾਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬੇਹੁਲਾ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਿੰਦਰ - ਬੇਹੁਲਾ ਨੂੰ ਸੇ ਬੇਨੇ (ਜਾਂ ਉਜਾਨੀਨਗਰ ਦੀ ਸੈਵੇਨ) ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਧੀ ਵਜੋਂ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਿੰਦਰ ਚਾਂਦ ਸਦਾਗਰ ਦਾ ਸੱਤਵਾਂ ਪੁੱਤਰ ਸੀ।
ਚੰਦ ਸਦਾਗਰ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਭਗਤ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮਨਸਾ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਮਨਸਾ ਨੂੰ ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚੰਦ ਸਦਾਗਰ ਦੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਤੋਂ "ਅੰਜਲੀ" ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਚੰਦ ਸਦਾਗਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਮਨਸਾ ਨੂੰ ਅੰਜਲੀ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਹੱਥ ਨੂੰ ਉਹ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਅੰਜਲੀ ਦੇਣ ਲਈ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਚਾਂਦ ਤੋਂ ਅੰਜਲੀ ਲੈਣ ਲਈ ਮਨਸਾ ਆਪਣੇ ਛੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਗਈ। ਉਹ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸੱਪ ਦੇ ਡੰਗਣ ਨਾਲ ਮਰ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਮਨਸਾ ਕੋਲ ਸਾਰੇ ਸੱਪਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰਨ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਤਾਂ ਨੇ ਚਾਂਦ ਸਦਾਗਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਗੁੱਸੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਪੁੱਤਰ ਲਖਿੰਦਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ। ਚਾਂਦ ਨੂੰ ਇਕ ਕੁੜੀ ਬੇਹੁਲਾ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਵਿਧਵਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੱਤਵੇਂ ਪੁੱਤਰ ਲਕਸ਼ਿੰਦਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬੇਹੁਲਾ ਨਾਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਚਾਂਦ ਨੇ ਇੱਕ ਲੋਹੇ ਦਾ ਮਹਿਲ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮੋਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸੱਪ ਵੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਾ ਵੜ ਸਕੇ।
ਬਿਸ਼ਯਕਰਮਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬੇਹੁਲਾ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਿੰਦਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਾਤ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਮਨਸਾ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਾਰਨ ਬਿਸ਼ਯਕਰਮਾ ਨੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮੋਰੀ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਤ ਆਈ ਅਤੇ ਮਨਸਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਾਲਨਾਗਿਨੀ (ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸੱਪ) ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਬੇਹੁਲਾ ਉਸ 'ਤੇ ਮਨਸਾ ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਦੂ ਕਾਰਨ ਸੌਂ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਕਾਲਨਾਗਿਨੀ ਲਕਸ਼ਿੰਦਰ ਨੂੰ ਵੱਢਣ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਬੇਹੁਲਾ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਪਾਪ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਕਾਲਨਾਗਿਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਿਰੇ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਦੀਵੇ ਦੇ ਤੇਲ ਨਾਲ ਬੇਹੁਲਾ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁਗੰਧਿਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਪਾਪ ਸੀ। ਲਕਸ਼ਿੰਦਰ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਕਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਰੌਲਾ ਪਾਇਆ। ਬੇਹੁਲਾ ਜਾਗੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕਾਲਨਾਗਿਨੀ ਕਮਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਈ ਹੈ। ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਜੈਂਤੀ ਨੂੰ ਕਾਲਨਾਗਿਨੀ ਵੱਲ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੱਪ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਹਿੱਸਾ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਾਲਨਾਗਿਨੀ ਲਕਸ਼ਿੰਦਰ ਨੂੰ ਵੱਢਣ ਲਈ ਉਤਾਵਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਮਨਸਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ।
ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਲਈ, ਬੇਹੁਲਾ ਆਪਣੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਵਰਗ ਵੱਲ ਇੱਕ ਬੇੜੇ ਵਿੱਚ ਰਵਾਨਾ ਹੋਈ। ਉਸਨੇ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਯੋਗ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਕ ਨਾਚ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ਰਤ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਾਪਸ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਚਾਂਦ ਮਨਸਾ ਨੂੰ ਅੰਜਲੀ ਦੇਵੇਗਾ। ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬੇਤਾਬ ਹੋ ਕੇ, ਅੰਤ ਚਾਂਦ ਨੇ ਹਾਰ ਮੰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਅੰਜਲੀ ਨੂੰ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਅੰਜਲੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮਨਸਾ ਨੇ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਚਾਂਦ ਦੇ ਸਾਰੇ ਛੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਾਪਸ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਹੋਰ ਸੰਸਕਰਣ
ਸੋਧੋਚੰਪਕ ਨਗਰ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚਾਂਦ ਸਦਾਗਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਦੁਬਾਰਾ ਠੀਕ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੜਕੇ ਦਾ ਨਾਮ ਲਕਸ਼ਮੀਦਰਾ ਰੱਖਿਆ। ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਸਾਹਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਇੱਕ ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਹੁਲਾ ਰੱਖਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਬੱਚੇ ਇਕੱਠੇ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਲਈ ਸੰਪੂਰਨ ਸਨ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੰਡਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਲਕਸ਼ਮੀਦਰਾ ਸੱਪ ਦੇ ਡੱਸਣ ਨਾਲ ਮਰ ਜਾਵੇਗਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਬੱਚੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਨ ਅਤੇ ਇੰਨੇ ਵਧੀਆ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਚਾਂਦ ਸਦਾਗਰ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਵਿਆਹ ਵਾਲਾ ਕਮਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਾਧੂ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਰਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੱਪ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ। [1]
ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਮਨਸਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਲੱਭ ਹੀ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਭੇਜੇ ਗਏ ਸੱਪਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਲਕਸ਼ਮੀਦਰਾ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਰਿਵਾਜ ਸੀ ਕਿ ਸੱਪ ਦੇ ਡੱਸਣ ਨਾਲ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਬੇੜੇ 'ਤੇ ਤੈਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਕਿ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਚਮਤਕਾਰੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬੇਹੁਲਾ ਨੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਬੇੜੇ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਣ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਲੰਘਦੇ ਰਹੇ, ਲਾਸ਼ ਸੜਨ ਲੱਗੀ, ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਮਨਸਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਪਰ ਮਗਰੋਂ ਉਸਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਬੇੜੇ ਨੂੰ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਸੀ। [1]
ਵਿਰਾਸਤ
ਸੋਧੋਬੇਹੁਲਾ ਅਸਾਮ, ਬੰਗਾਲ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਅਕਸਰ ਪੁਰਾਤਨ ਪਤਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ। ਬੇਹੁਲਾ ਦਾ ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਜੀਵਨਾਨੰਦ ਦਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਕਾਮਰੂਪੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਬੇਹੁਲਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਿਆਰੀ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਪਤਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2021 ਵਿੱਚ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਰੌਕ ਬੈਂਡ ਸ਼ੁੰਨੋ ਨੇ 'ਬੇਹੁਲਾ' ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਲੋਕ-ਰਾਕ ਗੀਤ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਜੋ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ। ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਤਨਵੀਰ ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਲਿਖੇ ਹਨ।
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ 1.0 1.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000006-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>
tag; name "Radice" defined multiple times with different content - ↑ Manasamangal or Padmaa Purana
<ref>
tag defined in <references>
has no name attribute.